Baloji over ‘Augure’: “De vooroordelen tegenover een rapper-filmmaker waren immens”

Het magisch realisme (her)leeft! Met dank aan multitalent – muzikant, ontwerper, fotograaf, filmmaker – Baloji. De Belgisch-Congolese kunstenaar veroverde Cannes met zijn wonderlijke en betoverende langspeelfilmdebuut ‘Augure’. Een speels groepsportret over de druk van samenleving en familie, de verwerking van trauma’s en de zoektocht naar identiteit. Tegelijk een bontgekleurde koortsdroom en een surrealistisch avontuur dat ondanks zware thema’s licht van toon blijft. Een mixtape die nazindert.

Dichter, rapper en filmmaker Baloji Tshiani (° 1978) werd geboren in Lubumbashi (Democratische Republiek Congo), groeide op in Luik en woont momenteel “op tweehonderd meter van het Gentse Gravensteen.” Baloji maakte naam met het rap collectief Starflam en brak internationaal door met zijn indrukwekkend debuut solo project, Hotel Impala. Een album gemaakt als reactie op een brief die Baloji ontving van zijn moeder nadat hij haar 25 jaar niet meer had gezien.

Ondertussen ontwikkelde Baloji zich tot ontwerper, filmmaker en transdisciplinair kunstenaar. Zijn langspeelfilm debuut Augure werd o.m. in Cannes (New Voice Prize Un Certain Regard), München en Sittges bekroond terwijl hij ook bij de African Movie Academy Awards de prijs voor beste debuut won. Bovendien loopt in het Antwerpse modemuseum nog tot april de tijdelijke expo Baloji Augurism en inspireerde de film Baloji tot een monumentaal album dat bestaat ui 4 EP’s met 36 nummers.

Fake terugkeerverhaal

De naam ‘Baloji’ betekent in Swahili ‘man van de wetenschap’ maar kreeg door de evangelisatie tijdens de koloniale periode een bijbetekenis: tovenaar.  Niet toevallig volgt Augure, een hallucinante maar ook speelse cinematografische reis, vier mensen die in Congo door hun familie en gemeenschap beschouwd worden als personen waarop een vloek rust. Interactie en verzoening helpt deze tovenaars/heksen aan een nieuwe identiteit en een ander leven. We spraken met Baloji over zijn speels ernstige manier van filmmaken én de lange ontstaansgeschiedenis van Augure.

Augure is lichtjes verwant met Fien Trochs Holly. Een outsider wordt door de gemeenschap verbonden met hekserij. De film start vanuit zijn point-of-view.

Baloji: “Dat is enigszins bedrieglijk want, en ik herhaal het telkens wanneer ik de film inleid, Augure is een fake movie over de terugkeer naar huis van een buitenbeentje. Want Koffi loodst ons dan wel binnen in het verhaal, hij is nièt mijn protagonist. Er zijn immers vier personages die even belangrijk blijven en de moeder, Mama Mujila, is het hoofdpersonage. Haar ontmoeten we echter pas aan het einde van de film.

Ik wou spreken  over zowel mannelijke als vrouwelijke heksen en tovenaars om daarbij de personages als spiegelbeelden van elkaar te laten functioneren. Koffi haat het om als een met een vloek verbonden boze tovenaar te worden beschouwd terwijl straatjongere Paco zo’n imago wel cool vindt en zijn bovennatuurlijke status omhelst. Augure speelt met die tegenstelling, met die ambivalentie. Ook de vrouwelijke personages worden in twee richtingen getrokken. De jonge vrouw, Tshala, wist zich verstoten door een samenleving die kinderloze vrouwen van 35 als heksen beschouwt. Daarom ging ze weg. De moeder is haar spiegelbeeld. Mama Mujila wist dat ze niet weg kon gaan omdat ze geen opleiding had genoten.

Maar er zijn altijd nieuwe kansen en een vogeltje kondigt een nieuw hoofdstuk aan. Omdat elk nieuw hoofdstuk ook het sluiten van een vorig hoofdstuk betekent beslist Koffi om vrede te sluiten met zijn familie. Koffi beseft dat het niet gemakkelijk zal zijn maar hij wil ten minste de inspanning leveren. Maar daarbij komen anderen in beeld en wordt duidelijk dat er vier gezichtspunten zijn.”

Wil je daarmee onderstrepen dat alles complex én verbonden is?

“Ja, en dat ze elkaar aanvullen. Aan het einde blijkt dat ze het antwoord op elkaars vragen zijn. Ze worden allemaal op een ander vlak beproefd maar helpen elkaar om hun problemen te overwinnen. Koffi helpt Paco, die helpt de familie terwijl de zuster de straatjongeren bijstaat. De interactie die ontstaat zorgt ervoor dat de link met toverkunst en hekserij minder verstikkend werkt. En dat de personages kunnen ontsnappen aan hun lot.

In 95% van de films die we te zien krijgen is er slechts één point-of-view en voor veel mensen is elke verandering op dat vlak desoriënterend. Ik heb niets nieuws uitgevonden, ensemble films bestaan al sinds de jaren vijftig, maar ik introduceer wel een soort speelsheid omdat het wisselen van standpunt verbonden is met stijlveranderingen.

Als filmmaker ga ik heel associatief te werk. Ik verbind geluid, kleur en atmosfeer en tracht voor ieder personage een specifieke identiteit te ontwikkelen. Elk personage heeft zo zijn eigen symbolische kleur. Rood voor Koffi, groen voor Tshala, oranje voor Mama Mujili, roze voor Paco. Dat kleurenpallet mix ik op een muzikaal ritme. De muziek is in Augure niet zo aanwezig als velen verwachten omdat ik muzikant ben. Dat er amper rap muziek te horen is verbaast mensen maar voor mij vergezelt de muziek de personages. Het is sfeermuziek die je onderdompelt in het avontuur.”

Magisch realisme

Augure is magisch realistische cinema. Je zou kunnen zeggen dat je op realistische wijze verbeelding vastlegt.

“Bedankt, dat is een mooie omschrijving. Voor mij is Augure een portret van een surreëel Afrika. Al zie ik de stijl ook als een mix tussen de Vlaamse primitieven en Afrikaanse naïeve kunst. ‘Augure’ betekent eigenlijk voorteken of omen en verwijst naar de Griekse mythologie waar een orakel voorspelt wat er gaat gebeuren en naar een déjà-vu gevoel waarbij we denken een ervaring reeds beleefd te hebben. Ik wou dat de personages met zo’n déjà-vu gevoel zaten en soms in een staat tussen droom en ontwaken verkeren.”

De film is niet autobiografisch maar wel geïnspireerd door je leven.

“Toen mijn vader stierf in 2018 was ik totaal van slag. Het gehuil van de professionele rouwklagers die de familie inhuurde kwam me als vals over maar tegelijk bevrijdde het me ook zodat ik zelf tranen kon laten. Die interactie en het bezwerende van heel het gebeuren inspireerde me om in een soort roes een filmscenario te schrijven.”

Hoe moeilijk was het om anderen te overtuigen van iets dat zo diep uit jou kwam?

“Heel moeilijk, daarom heeft het ook ruim twaalf jaar geduurd voor de film er was. De vooroordelen tegenover een rapper-filmmaker waren ook immens. De filmwereld is heel conservatief en het bleek veel gevraagd om iets te omarmen dat zo radicaal anders was. Zeker omdat een performer of rapper er komt mee aanzetten. Rap heeft een pejoratieve connotatie en dat vormde een hinderpaal.

Het feit dat ik geen klassieke filmstudies achter de rug had hielp ook niet. Ik heb kortfilms op mijn naam staan maar dat genre wordt niet echt ernstig genomen. En wanneer je ook al niet tien jaar als assistent-regisseur aan de slag was krijg je geen krediet. Daarom financierde ik mijn film uiteindelijk zelf, zonder subsidies, en toonde ik zo aan dat ik echt wel geïnteresseerd ben in cinema én dat ik een film kan maken. Gelukkig heeft Augure succes want wanneer je prijzen wint kan men niet doen alsof je niet bestaat.”

Dat Augure de Belgische inzending voor de Oscars van 2024 wordt is eigenlijk licht surrealistisch.

“Ik vond het ook vreemd. Je moet jezelf aan een selectiecomité voorstellen en aangeven wat volgens jou de kracht van de film is. Ik vond het bevreemdend omdat ik in 2000 nog illegaal was, even in een gesloten centrum zat en het bevel kreeg om het land te verlaten. Daarom lijkt het me een veelzeggend signaal dat ik nu België vertegenwoordig. Het is ook belangrijk omwille van mijn Congolese roots, het is een erkenning van onze culturele erfenis door België.

Ik leef nu in Gent en zie een link tussen het magisch realisme, het surrealisme en het illusionisme van de Vlaamse primitieven uit de 15^de en 16^de eeuw. De laatste vijftig jaar is men in filmmiddens geobsedeerd door naturalisme, de broers Dardenne zijn daarvan sterke vertegenwoordigers, maar misschien is het tijd om aan te geven dat er ook andere filmstijlen zijn, ook andere waarheden bestaan.”

Diverse invloeden

Je gebruikt ook maskers op een andere manier.

“We hebben ze zelf ontworpen. Daarvoor werkte ik samen met mensen van de Modeacademie van Antwerpen en met specialisten uit New Orleans. Daardoor zijn het geen Congolese maskers maar bevatten ze een mix van elementen uit Ghana, Nigeria en New Orleans. Dat past in het opzet om een eigen, verzonnen universum te ontwikkelen. Ik geraakte betrokken bij de decors en de kostuums uit budgettaire redenen maar het hielp me beseffen dat alles bij film een geheel vormt en de kijker in het verhaal binnenloodst.”

De zus spreekt over een zaadje dat in het hoofd van kinderen wordt geplant.

“Ze doelt op het feit dat wanneer mensen je blijven herhalen dat je waardeloos bent, je dat na verloop van tijd ook gaat geloven. Augure wil aangeven dat andere visies mogelijk zijn en dat de manier waarop kinderloze vrouwen behandeld worden in Congo niet zo verschilt van hoe ze in de Belgische samenleving worden benaderd.”

De fotografie van Augure is niet zomaar mooi maar gewoonweg adembenemend. Hoe nauw werkte je samen met DoP Joaquim Philippe, de man die betrokken was bij Jaco Van Dormaels ook behoorlijk gekke Mr. Nobody.

“Heel erg nauw! Ik zei gisteren tegen mijn producent Benoît Roland dat ik wanneer oud en verlost van al deze shit zal zijn ik enkel nog als fotograaf bezig wil zijn. Eigenlijk ben ik een gefrustreerd fotograaf die geobsedeerd is door invalshoeken, kadrering en licht. We hadden amper 23 draaidagen maar gelukkig hadden we vier weken om voor te bereiden waardoor we op de set wisten wat we wilden en de fotografie konden verzorgen.

Maar het bleef spannend want je had telkens maar drie takes voor elk standpunt voor we naar een volgende locatie moesten. Gelukkig waren de hoofdacteurs ervaren, ze begrepen het traject van hun personage, zodat we tijd konden besteden aan de kinderen en de figuranten. Op een ontspannen manier want ik hou het graag speels.”

Onbegrip en doorzettingsvermogen

De lange mars langs de instanties moet een beproeving zijn geweest.

“Een hel. Mijn project is zo vaak afgewezen door de commissie van het VAF, na tal van herwerkingen om de commissieleden te plezieren, dat ik de tel kwijtraakte. Ondertussen ben ik blijven kortfilms maken, scenario’s ontwikkelen, songs schrijven. Ik ben eerst en vooral een schrijver, een verhalenverteller. Eigenlijk maak ik poëzie. Als kind maakte ik muziek en door mensen te ontmoeten en plezier te scheppen in musiceren kreeg ik een zeker perspectief. Het bood me ook een kans om een inkomen te verwerven.

In de filmwereld denkt men dat alle muzikanten diva’s zijn die totaal los van de werkelijkheid leven maar ik sta met beide voeten in de realiteit. Bovendien wil ik me ook niet in een hokje laten opsluiten. Het is niet omdat ik rapper ben dat ik geen films mag en kan maken. Daarom wou ik Augure ook absoluut, en met eigen middelen, draaien. Al besef ik best dat de film- en muziekbusiness één ding gemeen hebben. Je bent slechts zo goed als je laatste song of film. Heb je geen succes meer? Game over, ze zoeken een andere new kid.

Daarom heb ik ook zoveel bewondering voor iemand als Yorgos Lanthimos, de extreem getalenteerde regisseur van The Lobster, The Killing of a Sacred Deer en The Favourite die eigenzinnig blijft doorwerken en de lat telkens maar hoger blijft leggen. Is Poor Things een meesterwerk? Ik kijk er naar uit. Lanthimos is mijn held en zo iemand kan ik vanop afstand bewonderen. Ik heb schroom om hem te ontmoeten maar voor zijn films ga ik naar de zaal. Augure én Poor Things samen op een festival (Film Fest Gent)? Dat is eigenlijk een droom die uitkomt!”

IVO DE KOCK

Gent, 14 oktober 2023

AUGURE van Baloji. B, 2023, 90’. Met Marc Zinga, Lucie Debay, Eliane Umuhire, Yves-Marina Gnahoua, Marcel Otete Kabeya. Scenario Baloji & Thomas van Zuylen. Muziek Liesa Van der Aa. Montage Bruno Tracq & Bertrand Conard. Fotografie Joaquim Philippe. Costumes Elke Hoste & Baloji. Decors Eve Martin. Producent Benoît Roland. Distributie Imagine. Release 15 november 2023.

TENTOONSTELLING BALOJI AUGURISM van 21 oktober 2023 tot 14 april 2024 in ModeMuseum Antwerpen (MoMu), Nationalestraat 28, 2000 Antwerpen. Expo geïnspireerd door Augure met video’s, maskers, kleding en installaties. De tijdelijke tentoonstelling ontdekken met gids is mogelijk.