Anna Hints over ‘Smoke Sauna Sisterhood’: “We hebben nood aan veilige plekken zoals de Estse rooksauna’s”

De meest verrassende topper van filmjaar 2023? Doe maar ‘Smoke Sauna Sisterhood’, de documentaire van Anna Hints over de Zuid-Estse rooksaunatraditie. Een poëtische, verbindende onderdompeling in een tijdloos universum van hitte en rook, waar rituelen helpen bij louterende helingsprocessen en het smeden van zusterschappen. Mooie, magische cinema.

De beelden zijn betoverend. Clair-obscur opnamen van een donkere, rokerige sauna. Extreme close-ups van vrouwenlichamen en waterdruppels. Een spel van licht, schaduw en silhouetten. Maar het zijn de verhalen van anonieme vrouwen – ook hun gezichten blijven vaak uit beeld – die er stevig inhakken. Intimiteit gaat samen met openheid en de vrouwen vertellen in de rooksauna over onder meer ingrijpende ziektes, pijnlijke trauma’s, coming out-problemen en de impact van seksisme. Ze vormen, zoals de titel Smoke Sauna Sisterhood aangeeft, een zusterschap dat binnen de muren van de rooksauna getuigt over de patriarchale samenleving daarbuiten.

Empathische cinema

De Estse documentairemaker Anna Hints (° 1982), die tot hiertoe enkel kortfilms (The weight of light, Õnne manifest, Vaba Maa) maakte, doet ons kijken en luisteren naar deze vrouwen, terwijl de tijd vervaagt en naaktheid heel gewoon wordt. De rituelen krijgen, mede door de sfeervolle soundtrack getekend Eeter Edvard Egilson, een bezwerend karakter, terwijl een mix van humor en ernst ervoor zorgt dat de kijker met een warm gevoel die andere duistere (bioscoop)ruimte verlaat. In een filmlandschap gedomineerd door geformatteerde, voorspelbare macho cinema zorgt Smoke Sauna Sisterhood voor een unieke kijk- en luisterervaring. Tijdens Film Fest Gent maakten we ook kennis met Hints’ aanstekelijke enthousiasme.

We zijn vertrouwd met het concept sauna maar niét met de rooksauna en de Estse traditie die je introduceert in Smoke Sauna Sisterhood.

Anna Hints: “De Smoke Sauna-traditie is een, door de UNESCO als immaterieel cultureel werelderfgoed beschouwde, inheemse cultuur die nog sterk leeft bij de stedelingen en plattelandsbewoners in Zuidoost-Estland. In het Noorden en in andere streken van Estland bestonden er vroeger ook rooksauna’s maar het gebruik ervan verdween. Deze traditie leeft nog in het Zuidoosten en de rituelen worden er van generatie op generatie doorgegeven.

Ik kom uit dat gebied en ben doordrongen van deze cultuur. De rooksauna is voor ons een heilige plaats. Het gaat om een afgelegen, klein, houten gebouw zonder schouw en met een klein raam. Er hangt een speciale geur en elektriciteit ontbreekt. Voor mij voelt het aan als een kosmische baarmoeder die haar bezoekers koestert. Een plek waar je naakt binnengaat en alles aflegt. Je kleren, maar ook je emoties en de concepten die je over jezelf hebt. Het is alsof je zowel je fysieke als je metaforische kleren uitdoet en niet alleen je lichaam maar ook je geest en ziel reinigt.

De rooksauna is een plek waar baby’s geboren worden, waar men overledenen wast en waar helingsprocessen plaatsvinden. In de late herfst komen tijdens een spirits time, een geestentijd, de geesten van overleden verwanten ons bezoeken. Het gaat om een traditie die stamt uit pre-christelijke tijden. Niemand weet hoe oud deze traditie precies is, maar ze is zo diep verankerd, dat ze ons verbindt met de spirit en met de plek. Zelfs wanneer een rooksauna afbrandt, blijft die plek heilig en op positieve manier besmettelijk. Het is zoals met stenen van de rooksauna’s die oud worden. Je smijt ze niet weg, maar je graaft een put en steekt ze in de aarde zodat ze contact hebben met de elementen. Want ze hoorden veel geheimen en blijven verbonden met de mensen.

Net als bij het water, dat een cruciale rol speelt in de rituelen, is er zo een link met de natuur. Door die verbondenheid is ook het tijdsbegrip er anders. Niet lineair, maar cyclisch zoals in de natuur. Waardoor men er anders staat ten opzichte van leven en dood. Je gaat ook naar die baarmoeder van voor je geboorte en op verschillende leeftijden, in verschillende fases van je leven. Je zit er samen met mensen van andere generaties en met heel andere lichamen. Vroeger zaten we alleen onder vrouwen in de rooksauna, nu zijn er ook gemixte sauna’s.”

Estse roots en tradities

Wou je Smoke Sauna Sisterhood maken omdat de rooksauna’s zo persoonlijk zijn voor jou?

“Ja, het was een film die ik absoluut moest maken. Wanneer het idee voor een film ontstaat is haast een filosofische vraag, maar ik denk dat Smoke Sauna Sisterhood teruggaat naar toen ik elf was en mijn grootvader stierf. Zijn lichaam lag opgebaard in de boerderij, toen we met oma en haar zus naar de rooksauna gingen. Ze vertelde dat opa haar had bedrogen en verschillende jaren met een andere vrouw had samengeleefd. Ze bekende dat het enorm zwaar was geweest om, net na de oorlog, vier kinderen groot te brengen, terwijl ze met gevoelens van frustratie en woede worstelde.

Dat gebeurde tijdens een urenlange sessie, een reiniging, waarbij het emotionele vuil aan de oppervlakte kwam. Het effect was louterend en ik kreeg achteraf de indruk dat grootmoeder vrede had gesloten met grootvader. Voor mij is dat de essentie van de rooksauna’s, het zijn veilige plekken waar je je emoties kan uiten, ervaringen kunnen gedeeld worden en er zonder te oordelen geluisterd wordt.

We hebben nood aan veilige plekken waar empathie en solidariteit heersen. Zo’n veilige plek gaf me de moed om in mijn leven nooit angstig of ongemakkelijk te zijn, te luisteren naar de verhalen van anderen en even kwetsbaar te zijn als de verteller. De rooksauna zorgt voor genezing en empowerment. Film kan dat evenzeer wanneer het in een donkere zaal een viscerale ervaring wordt, wanneer emoties gedeeld worden.”

Water en rook

Waarbij de les van zowel de rooksauna’s als cinema kan zijn dat het beter is de confrontatie aan te gaan met je problemen dan ze weg te duwen en je jarenlang ongemakkelijk te blijven voelen.

“Exact. Zoals je zegt, is het beter je emoties te doen leven in een ruimte, dan ze te negeren. Ik heb Smoke Sauna Sisterhood al in verschillende landen voorgesteld en steevast komen mensen me vertellen wat het bekijken losmaakte bij hen. Ze willen hun eigen verhaal vertellen, in mijn armen huilen. Vaak verontschuldigen ze zich meteen voor hun tranen, maar ik zeg telkens dat ze die moeten laten vloeien.

Dat water is erg belangrijk want wanneer we trauma’s ontwikkelen is het, zoals mijn grootmoeder zei, alsof we bevroren water in ons hebben. In onze levens zijn er periodes waar we met inwendige ijsvlaktes zitten, maar wanneer we ons herinneren dat water een transformerende kracht heeft, kunnen we zelfs op de donkerste momenten deze kilte omarmen, een warme plek maken waaruit het water vloeit. Water is op dat vlak een metafoor en dat wou ik visueel uitdrukken.”

Je focust op waterdruppels en water dat over lichamen stroomt en niet zozeer op de lichamen van de betrokken vrouwen. Smoke Sauna Sisterhood is geen film van talking heads.

“De uitdaging was naakte vrouwenlichamen te tonen, zonder ze te seksualiseren. Er is niets seksueels in de rooksauna rituelen, maar als filmmaker moest ik er toch goed over nadenken hoe ik deze naaktheid in beeld breng, want de kijker wordt natuurlijk elders, in publiciteit en film, gebombardeerd met geseksualiseerde vrouwenbeelden. Voor wie vertrouwd is met de rooksauna’s, is die naaktheid heel gewoon, maar in gesprekken met toeschouwers hoorde ik dat velen hun eigen moeder of vader nooit naakt hebben gezien. Naaktheid is in mijn film heel gewoon, heel universeel.”

Reinigen van ziel en lichaam

Net als de tijd die vloeit, de seizoenen die voorbijschuiven zonder dat we als kijker een heel concrete tijdslijn volgen. Dat heeft iets bezwerend. Daarbij zie je ook geen naakte lichamen meer, maar word je meegesleept door mensen en hun verhalen.

“Ik ben blij dat je dat zo voelt, want ik wou effectief op visuele wijze een gevoel van tijdloosheid evoceren, omdat je in die kosmische baarmoeder een tijdloze, spirituele ervaring beleeft. Het begrip tijd verandert er, is meer cyclisch dan lineair, en de rook krijgt een spiritueel karakter.”

De rook is poëtisch en mooi, maar was waarschijnlijk moeilijk in beeld te brengen.

“Effectief, het was fysiek en bijzonder uitdagend. Je ziet echte rook in de film, we hebben niet gewerkt met valse rook. Rook is bijzonder filmisch en slaat een brug naar een spirituele wereld, maar was niet makkelijk in beeld vast te leggen. Gemiddeld bedraagt de temperatuur in een rooksauna zo’n 80 à 90 graden Celsius. Dat leverde vaak problemen op voor de camera en verplichtte ons om breaks in te lassen. Maar we zaten er middenin en de rook zien stijgen was mooi.”

Het is moeilijk om uit te maken of Smoke Sauna Sisterhood een documentaire of een fictiefilm is. Beiden zijn mogelijk.

“Het is een documentaire, want alle verhalen ontstaan voor het oog van de camera. De regel was dat we niet vooraf bepaalden waarover er gepraat zou worden. Het was telkens een duik in het onbekende. We gingen binnen, in de warmte en de rook, bleven verschillende uren en lieten de dingen op ons afkomen. Mirakels gebeurden, omdat niets afgesproken of gerepeteerd was. Alles ontstond voor de camera. Het is wel zo dat op visueel vlak alles vooraf doordacht was. Ik studeerde fotografie en voor filmopnamen tracht ik altijd mijn visuele taal te vinden. Dat lag dus vooraf vast, waardoor ik er tijdens de opnamen niet meer mee bezig hoefde te zijn.”

De hechte zusterschap

Vrouwen die bereid waren om zich letterlijk en figuurlijk bloot te geven waren cruciaal voor dit project. Hoe vond je hen?

“Ik vertrok vanuit de sisterhood waar ik zelf deel van uitmaak. Kwetsbaarheid is een belangrijk aspect van het rooksauna ritueel en daarom was het werkproces bij deze documentaire cruciaal. Een proces waarbij empathie centraal staat. Daarom koos ik voor optimale transparantie naar de vrouwen toe. Ik vertelde hen heel eerlijk welk soort intimiteit ik beoogde. En omdat ze heel vertrouwd zijn met de rooksaunatraditie wisten ze wat het gebeuren inhoudt.

Voor mijzelf had ik de regel gemaakt nooit iemand over te halen. Alleen met wie echt geen schroom had, gingen we verder. Niet met wie aarzelde. Normaal laat je mensen voor de opnamen een papier tekenen, waarin ze zich bereid verklaren mee te werken en het gebruik van beeldmateriaal toelaten. Daardoor wordt het gefilmde materiaal eigendom van de productiefirma. Daar was ik tegen gekant. Ik zei: ‘Je kan geen kwetsbaarheid van mensen verwachten en je zelf niet kwetsbaar opstellen’.

Bovendien vreesde ik dat de vrouwen te zelfbewust, te gereserveerd zouden zijn, wanneer ze dachten totaal geen inspraak in het eindresultaat te hebben. Dat zou niet werken, zou te geforceerd overkomen. Ik moet mijn producer feliciteren om me hier in te volgen, want je hebt mensen nodig die je visie steunen. We namen daardoor wel een enorm risico. Want pas na zeven jaar werken aan de film en bij het tonen van een gemonteerde versie tijdens de postproductie werd de vrouwen gevraagd ja of nee te zeggen. En de toestemmingsformulieren te tekenen. Dat vroeg kwetsbaarheid en vertrouwen. Maar juist daarom vertrouwden ze ons en stelden ze zich open op wanneer de camera draaide.”

Intimiteit op het grote scherm

Blijft natuurlijk het verschil tussen geheimen vertellen in alle intimiteit en je getuigenis te zien op een groot scherm met de wetenschap dat het publiek meekijkt. Bedachten sommige vrouwen zich nog?

“Nee, niemand. Daarom ben ik ook zo dankbaar voor deze mooie ervaring die steunde op vertrouwen, empathie en samenwerking. Dat vloeide voort uit het feit dat ik deel uitmaakte van de sisterhood, op geen enkel moment hun stem heb overgenomen of weggenomen. Niemand maakte bezwaren toen ik hen de volledige film toonde. De enigen die spijt hadden, waren de mensen wiens verhaal er nièt was in beland. Hen moest ik steunen, duidelijk maken dat het ontbreken van hun verhaal niet betekende dat het minderwaardig was, maar een gevolg van artistieke keuzes.

Wie wel in de film figureerde, toonde zich achteraf trots. Niet ieders gezicht komt in beeld en sommigen onthulden daarom hun identiteit via Facebook. ‘Dit is mijn rug, mijn been, mijn verhaal’, schreven ze. Een vrouw die wel duidelijk in beeld kwam, ging mee naar het Sundance festival en sprak er uitgebreid met de media over haar ervaringen. Daarbij kwam het werkproces ter sprake en dat was een bevestiging van het feit dat we de juiste keuze hadden gemaakt.

Ik reis momenteel veel om Smoke Sauna Sisterhood overal te presenteren, maar ik hou contact met iedereen in Estland. Telkens ze me zien, nodigen ze me uit voor een rooksauna. Ik ben blij dat het grote risico dat we namen niet enkel een goede film opleverde, maar ook trotse medewerkers die verbonden blijven. Met elkaar en met de film. In de toekomst wil ik dit creatief proces blijven volgen.”

IVO DE KOCK

Gent, 15 oktober 2023

SMOKE SAUNA SISTERHOOD van Anna Hints. Estland 2023, 89’. Met Kadi Kivolo, Maria Meresaar, Elsa Saks. Scenario Anna Hints. Muziek Eeter Edvard Egilson. Fotografie Ants Tamnik. Montage Anna Hints, Qutabia Barhamji, Hendrik Mägar, Martin Männik & Tushar Prakash. Productie Marianne Ostrat. Distributie Vedette. Release 13 december.