Baz Luhrmanns swingende rode-gordijn trilogie: Van Stricly Ballroom over Romeo +Juliet tot Moulin Rouge

MOULIN ROUGE

Het idool van de MTV-generatie, Robbie Williams, is zelf een hevige fan van Moulin Rouge. De film inspireerde hem tot een duet met hoofdrolspeelster Nicole Kidman. Het nummer, ‘Something Stupid’, lag perfect in de lijn van het ‘swing’ project waarmee Williams zijn liefde voor big band muziek had uitgedrukt. Met een CD en een uniek concert, “a dream come true” (1), keerde Robbie Williams terug naar 1959. Een beetje zoals Baz Luhrmann, die na William Shakespeare’s Romeo + Juliet tot regisseur van de MTV-generatie was gebombardeerd, met Moulin Rouge een trip naar 1900 had gemaakt.

MOULIN ROUGE

Wie het optreden bekijkt merkt parallellen op in de belichting, het kleurgebruik en de theatrale vertolking van een zanger die vooral wil communiceren. En tijdens één van de ‘big close-ups’ die zo uit Moulin Rouge lijken te komen, breekt heel even het expressieve masker van Williams. Echte emoties maken de ‘larger than life‘ performer kwetsbaar menselijk: de camera vat ontroering en trots in een zeldzame traan. Net op het moment dat Williams de trappen van het podium opgaat en even achteruit kijkt naar zijn publiek (en zijn geliefde ‘mom’).

Die andere hyperkinetische creatieveling, de Australiër Baz Luhrmann, baseerde zijn Moulin Rouge op de mythe van Orpheus, waarin de held zijn geliefde Eurydice moet achterlaten in de onderwereld omdat hij het niet kan laten naar haar om te kijken. Luhrmann reanimeert de musical met een film die lijkt op een perpetuum mobile: een audiovisuele machine die aan een hoog tempo beelden uitspuwt en muziek van ondermeer Madonna, Elton John, The Police, Freddie Mercury en Fatboy Slim nieuw leven inblaast. Resultaat is een pop opera boordevol emoties, archetypes en verbeelding. Moulin Rouge is een kunstmatige film, autoreflexieve cinema en entertainment dat het publiek dwingt om mee te leven. Voor Baz Luhrmann is de film het sluitstuk van zijn ‘Red Curtain’ trilogie, een perfect voorbeeld van de “audience participation cinema” (2) die hij wil maken.

STRICLY BALLROOM

Baz Luhrmann ziet Moulin Rouge als “een tocht van idealistische jeugd tot volwassenheid” (2). In dit Wizard of Oz-verhaal staat de liefde echter centraal. De film eindigt met een schrijver aan een typemachine. We horen een stem en lezen woorden: “One not so special day I went to my typewriter. I sat down and I wrote our story. A story about a time. A story about a place. A story about the people. But above all, a story about love. A love that will live forever. The End“. Net als Orpheus is de jonge Christian iemand van de ‘upperworld’ (de hogere wereld is hier een burgerlijke, commerci‘le wereld) die afdaalt in de ‘underworld’ (de onderwereld van de bohémiens rond Toulouse-Lautrec en de courtisanes die net als Satine in de Moulin Rouge werken) en zijn geliefde niet kan redden omdat hij zich overgeeft aan emoties (door zijn jaloezie wekt hij de woede van de misleidde financier/minnaar, de ‘Duke’ op).

De schrijver redt zichzelf door de gebeurtenissen te kaderen: “door het verhaal te vertellen zal hij verrijzen uit de onderwereld” (2). Het opzet van Baz Luhrmann was een film te maken over “hoe het is om op te groeien en het punt in je leven te bereiken waarop je beseft dat er dingen zijn waar je geen controle over hebt. Mensen sterven en aan relaties komt een einde. We zijn allemaal ooit jonge mannen of vrouwen geweest die creatief wilden zijn, hun burgerlijke achtergrond verwierpen en naar de stad trokken. En die in een of andere ongelooflijk romantische relatie terecht zijn gekomen. Maar die relatie gaat voorbij. Dat moment is net een gedicht of een droom. Maar als je terugkijkt, maakt het je kapot. We wilden dat de film dat gevoel zou oproepen.” (3).

ROMEO + JULIET

Zelf groeide Baz Luhrmann op in een klein dorpje in New South Wales. Zijn vader beheerde een tijdje de lokale bioscoop en samen met zijn jeugdvriend, en latere scenarist, Craig Pearce ontdekt Baz er de cinema. Luhrmann trok naar Sydney en volgde er een toneelopleiding aan het National Institute of Dramatic Arts. Hij leerde acteren, trad op in enkele toneelstukken maar haakte al snel af omwille van de te rigiede methoden van klassieke theaterregisseurs. Luhrmann probeerde het dan maar zelf als regisseur en bracht in 199 0 voor de Australische nationale opera ‘La Bohème’ (de tuberculeuze heldin is herkenbaar in Moulin Rouge’s Satine) op de planken.

Zijn groeiende reputatie trok financiers aan en in 1992 kon hij zijn toneelstuk Strictly Ballroom verfilmen. Het werd een kitscherige komedie waarin het klassieke lelijke eendje triomfeert in de wereld van ballroom danscompetities. Die zege bleek even onverhoopt als voorspelbaar want het verhaal was een duidelijk doorslagje van de David en Goliath mythe. “Dit verhaal dat iedereen kent, wou ik aan zo’n tempo en op zo’n verrassende wijze vertellen, dat het een ontwapenend effect zou hebben op het publiek” zei Luhrmann (4) over een film die meteen de basis voor zijn unieke stijl legde. Belangrijk daarbij is ook het ontbreken van een happy end.

STRICLY BALLROOM

Er is sprake van een zege in Strictly Ballroom, maar de winnaars verwerven geen eeuwig geluk: vlak na de overwinning begint het danskoppel te ru †zi‘n over het runnen van de dansschool. Strictly Ballroom is ook niet altijd even komisch: de deprimerende banaliteit van een gezinsleven in de voorsteden én slapstickscènes wisselen elkaar af. Terwijl ook de oppervlakkige uiterlijke schijn (glitter, witte tanden en zonnebankkleurtjes) in beeld wordt gebracht en de finale een haast surrealistisch karakter krijgt. Een vaak ingenieus spel met tijd vertaalt zich ook in een narratieve cirkelstructuur die het onwerelds karakter van Strictly Ballroom nog versterkt.

William Shakespeare’s Romeo + Juliet herneemt de ‘bookend’ structuur van Luhrmann’s debuut: de film opent met een tv-toestel waarop een journaliste verslag doet van het conflict tussen de rivaliserende families en sluit af met een verdwijnend, verkleinend tv-scherm dat uiteindelijk opgaat in een zwart beeld. De vormgeving gaat nog verder in het benadrukken van het kunstmatig karakter îvan de film: met flitsende camerabewegingen, sterke stilering en een moderne interpretatie van het supergekende toneelstuk vertelt Luhrmann zijn verhaal vooral visueel. Luhrmann situeert het gebeuren in een hedendaags kader: een fictief Miami (Verona Beach) neemt de plaats in van Verona, de namen van zwaarden worden merken van pistolen, de woning van Julia blijkt een villa met zwembad en bewakingscamera’s, de verteller is een TV-journaliste en de bendeleden scheuren rond met Amerikaanse limousines.

ROMEO + JULIET

Sommige kritici zagen alleen trendy design als camouflage voor leegte. Het plus-teken van de titel werd voor hen een symbool: hip maar betekenisloos. En de R + J betekent in klassieke zin inderdaad weinig. Maar het is wel een visueel teken dat overal in de film opduikt: op de ring die de band tussen Romeo en Julia uitdrukt, als R&J in de begintekst (“a pair of star crossed lovers Take their lives“), als blauw neonkruis in de kerk, als kruis op de toren van de kerk waar Julia opgebaard ligt en als rood kruis op de ambulance die aan het slot de lichamen wegvoert. Het R+J-kruis accentueert het visuele karakter van William Shakespeare’s Romeo + Juliet. De twee (Romeo+Julia) ontdekken elkaar via een reuze aquarium terwijl bewakingscamera’s het belang van de blik benadrukken. Toch blijft de hypergestileerde beeldtaal functioneel: alles draait rond de tragische geliefden. En jeugdige liefde is de motor van de tragedie.

Ook Moulin Rouge is een liefdesverhaal. Ditmaal gaat het wel om spirituele, rijpe liefde. Met een idealistische dichter (Christian), een Parijse starlet (Satine) en een jaloerse edelman (de ‘Duke’) in de hoofdrollen. De ‘penniless poet’, de courtisane en de financier van de ‘serieuze’ show die ceremonieleider en Moulin Rouge-eigenaar Zidler wil opzetten (‘Spectacular Spectacular’), vormen de klassieke driehoek van heel wat melodrama’s, opera’s en vaudeville-stukken. Maar zowel hun belevenissen als de drijvende kracht van de ‘amour fou’ (geadverteerd in neon op het hotel-met-zicht-op-de-musichall waarin zowel Christian als de bohémien-artiesten verblijven) krijgen van Baz Luhrmann een totaal nieuw jasje.

MOULIN ROUGE

Moulin Rouge is een tragi-komedie die brandhout maakt van realisme en emoties uitdrukt via zang, dans, kleur en beweging. Op expressionistische wijze worden Parijs, 1900 en de Moulin Rouge als achtergrond gebruikt. Schaalmodellen (de straten die naar Montmartre leiden) en decorstukken (de reuze papier maché olifant waarin en waarop de acteurs bewegen) maken het echte surrealistisch. Terwijl het authentieke, historische tijdsbeeld emotioneel doorbroken wordt: de millenniumsfeer van 1999-2000 is overgeplaatst naar de belle epoque periode. De bruisende microcosmos die in beeld gebracht wordt is een decadente wereld waar armen en rijken, dichters en cancan danseressen, absinthe-drinkers en prostitués elkaar ontmoeten.

Baz Luhrmann refereert naar een culturele erfenis (Méliès, Orpheus-mythe, Lola Monts van Ophüls, Renoir’s French Cancan, The Wizard of Oz, La Dame aux Camélias van Alexandre Dumas Jr. en La Bohème van Giacomo Puccini), vermengt het klassieke en het moderne (muziek, film, literatuur), stelt zijn vrouwelijke heldin samen uit meerdere seks- en doodsymbolen (Marlne Dietrich, Rita Hayworth, Marilyn Monroe, Madonna, Michael Powells roodharige droomvrouw in The Life and Death of Colonel Blimp en de tragische heldinnen Marguerite Gautier uit La Dame aux Camélias en Mimi uit La Bohème), herwerkt dansnummers (cancan, tango) en verwerkt gekende popsongs in zowel gesproken als gezongen dialogen (o.m. Diamonds are a Girl’s Best Friend, Your Song, The Sound of Music, All You Need is Love, Heroes, Like a Virgin, Roxanne, The Show Must Go On, Smells Like Teen Spirit, Lady Marmalade). Kortom, Baz Luhrmann creëert een wereld die nooit bestaan heeft op een manier die nooit gezien is. Visueel en muzikaal.

STRICLY BALLROOM

Zelf spreekt Baz Luhrmann over “heightened reality” en “graphic cartooning” om zijn benadering van stijl, karaktertekening en sfeerschepping weer te geven. Moulin Rouge is een theatrale film (zelfs de buitenscènes zijn studio-opgenamen, geschilderde achtergronden en maquettes werden gebruikt) die zijn eigen realiteit creëert. Samen met Strictly Ballroom en William Shakespeare’s Romeo + Juliet vormt Moulin Rouge de ‘Red Curtain’ trilogie van Baz Luhrmann. De ‘rode-gordijnstijl’ van Luhrmann is essentieel voor wat de regisseur “audience participation cinema” noemt. Daarbij zijn de kunstmatigheid van de film en de betrokkenheid van het publiek essentiële elementen.

Dit soort cinema is volgens Luhrmann “het tegengestelde van de courante cinema. Het publiek wordt er constant aan herinnerd dat ze een film aan het bekijken zijn. Val niet in slaap, ga niet op in de droom is wat we de kijker vragen” (2). De klassieke “suspension of disbelief” wordt doorprikt: in Strictly Ballroom wordt het verhaal verteld door dansnummers, in Romeo + Juliet herinnert het feit dat de personages een geschreven taal spreken ons eraan dat we niet in de realiteit zitten en in Moulin Rouge gaan dialogen plots over in liedjes. Romeo + Juliet daagde meteen, vanaf de scène in het benzinestation waar de Montague en Capulet boys in cartoon-westernstijl verbaal en met pistolen dueleren, het publiek uit om niet passief te blijven.

ROMEO + JULIET

Moulin Rouge trekt het concept van “real artificiality” het verst door: de locatie is gebaseerd op het Parijs van 1900 maar er werden heel dingen uit een andere context (cinema, andere periodes, muziek) toegevoegd. De verwijzing naar het ’rode-gordijn’ idee is in deze film ook het nadrukkelijkst. De begingeneriek toont ons letterlijk een rood gordijn dat onder impuls van een dirigent openschuift en filmpellicule onthult. We duiken eerst in zwart-wit illustraties van Montmartre voor de camera door een ‘pop-up’ labyrint raast en kleuren losbarsten. Een tweede introductie, het als in een videospel binnentreden van de Moulin Rouge-zaal, toont felle kleuren (alle danseressen hebben een eigen kleed en kleurenpallet maar rood domineert), hel licht (fonkelende juwelen) en dolle beweging (lichamen en camera’s).

De wereld waarin we zijn beland is sexy, misleidend en kunstmatig. Er komen ook heel wat spiegels in beeld. Artiesten en courtisanes leven in een wereld waar ze illusies verkopen. De vraag is steeds: wat is een reflectie en wat niet. Aan het einde van de film wordt, na een lang uitgesmeerde sterfscène, de driehoek creatie-liefde-dood vervolledigd. Wanneer uiteindelijk de auteur-aan-zijn-schrijfmachine opnieuw opduikt, schuift na zijn laatste woorden (‘The End’) een rood gordijn dicht. Een minuscule verlichte dirigent dooft langzaam uit (zoals in Romeo + Juliet het tv-toestel verdween) tot enkel een zwart scherm rest. Daarop volgt een als geprojecteerde pellicule gepresenteerde eindgeneriek.

MOULIN ROUGE

Het rode gordijn dat in Moulin Rouge zo nadrukkelijk aanwezig is verwijst naar verschillende dingen. Ten eerste, letterlijk, naar het echte toneelgordijn. In de 19de eeuw werd het gordijn dat bühne en zaal scheidde rood (voordien waren verschillende kleuren, o.a. wit, gangbaar) omdat de burgerij de seksuele geladenheid van toneel wou benadrukken en ook een link wou leggen naar de boudoirs rond de theaters. Ten tweede, figuurlijk, naar een scheidingslijn tussen twee werelden. Baz Luhrmann benadrukt zo dat achter de schermen van de Moulin Rouge een andere wereld schuilging. De meisjes waren arm, er bestond een zekere solidariteit onder de artiesten en de glamour ontbrak compleet. De werelden aan beide kanten van het gordijn blijven gescheiden.

Wanneer de realiteit (jaloezie, geweld, liefde) de enscenering verstoort tijdens de finale opvoering geloven de toeschouwers dat alles deeluitmaakt van het spektakel (terwijl elk personage en elke actie een andere rol of actie verbergt). De slecht interpreterende en ingrijpende ‘Duke’ wordt geweerd uit de sterfscène van Satine en blaast eenzaam de aftocht. Het rode gordijn heeft ook nog een derde, symbolische functie: het wijzen van het publiek op de gebruikte filmtaal. De onperfecte digitale filmlook (bv. het schokkende beeld tijdens de kraanbeweging bij ‘One Day I’ll Fly Away’) legt contact met de kijker die gevraagd wordt deel te nemen aan de zgn. “cinematic experience“.

MOULIN ROUGE

Baz Luhrmann en zijn vaste scenarist Craig Pearce willen van bij het begin van de film een relatie starten met het publiek (vandaar dat de generiek naar het einde van de film is verwezen) gebaseerd op betrokkenheid én besef van het feit dat het om film draait. Om het publiek een actieve rol te laten spelen werken ze met herkenbare mythes en een gekende afloop. Het David en Goliath verhaal van Strictly Ballroom, de fatale afloop van de jeugdige liefde in Romeo + Juliet en de aangekondigde dood (visueel: bloed op een zakdoek) van Satine in Moulin Rouge laten het publiek anders kijken naar het theatrale spektakel.

Mogelijke utilitaire afleidingen zoals plot en naturalisme worden meteen onmogelijk gemaakt. In de plaats daarvan komt het onnuttige en illusoire: een emotionele, visuele trip richting surrealisme. Waarmee Baz Luhrmann zich een verwante geest toont van Marcel Carné Vincente Minnelli en Michael Powell. Moulin Rouge is dan ook een up tempo remix van Les Enfants du Paradis, The Band Wagon en The Red Shoes. Allerminst een postmoderne pastiche (5), eerder een ode aan het muzikale magisch realisme van The Tales of Hoffmann, de ondergewaarde Offenbach-adaptatie van Powell en Pressburger.

MOULIN ROUGE

Volgens acteur John Leguizamo ontstond er tijdens het maken van Moulin Rouge een groepsgevoel. Terwijl acteurs meestal bezig zijn met hun eigen vertolking, zorgde deze musical voor teamspirit. Samenwerking was een must, want “you have to be in sinc” (6). Om zijn visie te kunnen realiseren zorgde Baz Luhrmann ervoor dat hij zijn creatief team op één lijn kreeg. Lang voor de opnamen begonnen verzamelde Luhrmann in zijn huis in Australi‘, ver van de druk en controle van producent 20th Century Fox, zijn persoonlijke guerilla-eenheid. Die bestond uit zijn vriend en scenarist Craig Pearce, zijn echtgenote en design/decor/costumering verantwoordelijke Catherine Martin, music supervisor Anton Monsted en music director Marius De Vries.

Met deze groep hield de regisseur workshops waarin idee‘n werden uitgeprobeerd en voorbereidingen getroffen. Maar ook anderen werden bij de evolutie van het project betrokken: Luhrmann zocht componist Craig Armstrong op in Glasgow en onderhield nauwe contacten met director of photography Donald McAlpine (die hij kende sinds Romeo + Juliet) en zijn monteuse Jill Bilcock. De verstandhouding binnen deze ‘stock company’ zorgde er niet enkel voor dat de opnamen, post-productie en montage vlot verliepen maar gaf de acteurs (die amper over zangervaring beschikten) het vertrouwen dat nodig was om risico’s te nemen.

STRICTLY BALLROOM

“Ik creëer een omgeving van onvoorstelbare veiligheid omdat het werk van zingende acteurs om angst draait: het is trapezewerk. Ik start met een veiligheidsnet en zeg doe maar meisje, het zal wel gaan en langzaam neem ik het vangnet weg.” (7) Bovendien was zich achter psychologie verbergen onmogelijk want opera’s zijn gebouwd op mythologische en niet op psychologische plots (2). Maar het publiek kon zich door het musical-aspect dan weer gemakkelijker verzoenen met de extreme esthetiek van Luhrmann: “Met muziek kun je het publiek op zijn gemak stellen en het zo ver brengen dat het de extreme wendingen in het verhaal accepteert. Al die maffe kunstgrepen zijn er om de waarheid aan het licht te brengen.”(3)

In de duistere, carnavaleske en bedrieglijke wereld van schijn en illusie die Moulin Rouge op gestileerde wijze creëert, is muziek vaak het enige communicatiemiddel tussen mensen (de vonk slaat meteen over wanneer Christian ‘Your Song’ zingt voor Satine). Muziek verbindt ook (zoals tijdens de tango-versie van ‘Roxanne’) verschillende plaatsen en acties. “Muziek raakt en verenigt ons op manieren die niet in woorden te vatten zijn” zegt Baz Luhrmann (2) “muziek is er wanneer woorden tekort schieten”. Luhrmann gebruikte twintigste-eeuwse popsong niet om origineel te doen. Zoals de cineast aangeeft deed Vincente Minnelli reeds hetzelfde in Meet Me in St. Louis waar hij Judy Garland in 1900 bigband muziek liet zingen. De gekende songs dienen vooral om de kijker ervan te overtuigen dat de jonge dichter de magische kracht bezit om mensen te raken met woorden. En natuurlijk was het een middel om de tijd samen te drukken.

MOULIN ROUGE

Maar de liedjes en medleys zorgen vooral voor een uitbundige “karaoke experience“. Waarbij impliciet een keerzijde aanwezig is: de pijnlijke emoties die aan de oppervlakte komen wanneer de maskers vallen en het rode gordijn dichtgaat. De jonge dichter in Moulin Rouge speurt naar kennis (kunst) en een schat (liefde), daalt af naar de hel (in een rode windmolen met een rood gordijn domineren vurige kleuren) en tracht zijn reeds geestelijk dode (want zich in haar rol schikkende) geliefde uit de onderwereld te halen. De cinema van Baz Luhrmann is een zoektocht naar die magische momenten waar pure emoties het schijn/werkelijkheidsspel doorbreken. In deze ‘Magical Mystery Tour’ is de magie er wanneer Christian zijn eerste noot zingt en plots alle lichten in Parijs op magische wijze aangaan. En de magie is er ook wanneer Satine achter de schermen sterft: haar ogen spreken boekdelen (hier ontmoeten Nicole Kidman en Robbie Williams elkaar opnieuw). De waarheid is tegelijk magisch en pijnlijk. Want zoals in elke tragedie is liefde fataal.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in CineMagie)

MOULIN ROUGE

VOETNOTEN
(1) Robbie Williams, Live at the Albert, dvd, Chrysalis, 2001.
(2) Audiocommentaar dvd Moulin Rouge, 20th Century Fox, 2002.
(3) Graham Fuller, Musical krijgt wind in de zeilen, De Standaard, 27 september 2001.
(4) Rachael K. Bosley, Bohemian Rhapsody, American Cinematogra ÿpher, juni 2001.
(5) José Arroyo, Moulin Rouge, Sight and Sound, september 2001.
(6) Interview John Leguizamo, The Stars, dvd Moulin Rouge, 20th Century Fox, 2002.
(7) Kent Jones, Real Artificiality, Filmcomment, mei-juni 2001.

MOULIN ROUGE/ reg. Baz Luhrmann / sce. Baz Luhrmann & Craig Pearce / fot. Donald M. McAlpine / mon. Jill Bilcock / muz. Craig Armstrong / muz. sup. Anton Monsted / muz. reg. Marius De Vries / prod. design & dec. Catherine Martin / cost. Catherine Martin & Angus Strathie / chor. John O’Connell / pro. Martin Brown, Fred Baron & Baz Luhrmann voor Bazmark & Twentieth Century Fox / act. Nicole Kidman (Satine), Ewan McGregor (Christian), John Leguizamo (Toulouse-Lautrec), Jim Broadbent (Zidler), Richard Roxburgh (Duke of Worcester), Gary McDonald (Doctor), Jacek Koman (Argentinian), Matthew Whittet (Satie), Kerry Walker (Marie), e.a. / VS-Australi‘ / 2001 / 127′ / dis. & dvd 20th Century Fox.

FILMOGRAFIE BAZ LUHRMANN

1992 Strictly Ballroom

1996 William Shakespeare’s Romeo + Juliet

2001 Moulin Rouge

2008 Australia

2013 The Great Gatsby

2022 Elvis

MOULIN ROUGE