David Byrne’s American Utopia: Building Up the House
Met zijn hybride concert en Broadwayshow ‘American Utopia’ serveerde Talking Heads-frontman David Byrne in 2019 een levendig muzikaal tegengif tegen polarisatie. ‘Live’ op de New Yorkse planken. Het werd een uitbundige viering van diversiteit en dat politieke aspect van de intrigerende performance zette Spike Lee anno 2020 gretig in de verf met zijn musical ‘David Byrne’s American Utopia’. Een oproep tot denken en dansen, precies wat we in deze turbulente tijden nodig hebben, die ons nu bereikt via Blu-ray en streaming. Te combineren met David Byrne’s & Maira Kalmans strip en Blu-rays van zowel die andere unieke concertfilm ‘Stop Making Sense’ als Byrne’s hilarisch regiedebuut ‘True Stories’. Een ‘Once In A Lifetime’ ervaring die draait rond een vraag: worden we dommer bij het opgroeien?
“Greatest concert movie ever.” “A flat-out masterpiece.” Deze Rolling Stone quotes sieren de Blu-rays van respectievelijk Stop Making Sense en David Byrne’s American Utopia. Twee magische meesterwerken, concertfilms die zoveel meer zijn dan louter registraties. Want zowel Jonathan Demme als Spike Lee leverden virtuoze cinema af. Op een moment dat rockoptredens, theatershows en bioscoopvertoningen in de meeste landen een verre droom lijken kunnen we enkel via kleinere (home)schermen genieten van de (documentaire) films. Of de strip American Utopia van David Byrne en Maira Kalman (met als uitgangspunt enkele quotes en de illustraties van het filmgordijn waarop de titel van Lee’s documentaire verschijnt) doornemen.
Daarbij valt op dat Byrne’s tijdloze oeuvre consistent blijft maar aan urgentie wint. “Ik wil niet preken, ik wil laten zien wat ik belangrijk vind” stelt de voormalige Talking Heads frontman in NRC. Zijn engagement is niet vergroot en Byrne blijft meer muzikant dan militant maar hij wil onderstrepen dat American Utopia ergens over gaat. Die dwingende dringendheid voel je net als de bezwerende ritmes. Niet toevallig deed Byrne beroep op zijn New Yorkse fiets buddy Spike Lee (BlacKkKlansman, Da 5 Bloods). “Because of a lot of the issues that are brought up in the show, I thought, ‘He’s gonna get this’” zegt Byrne in Sight & Sound.
Jonathan Demme’s erfenis
“Het opzet was om van een muzikale ervaring ook een emotionele ervaring te maken” vertelt regisseur Jonathan Demme (The Silence of the Lambs, Neil Young: Heart of Gold) in de audiocommentaar. Met nauwgezette voorbereiding (gedetailleerde storyboards) en af en toe een portie geluk (het ontbreken van goede beelden van een achtergrondzangeres in de coulissen maakt ‘Heaven’ sprookjesachtiger), maar vooral dankzij een perfect bij de muzikale groove aansluitende visuele stijl groeide Stop Making Sense (1984) uit tot zowat de strafste muziekfilms ooit. Een documentaire die swingt en wringt. “Jonathan bekeek ons met empathie maar ook met de blik van een outsider” benadrukt frontman Byrne in de commentaar. Talking Heads-lid Tina Weymouth linkt tegendraadsheid aan het bezwerende, meeslepende karakter van zowel de film als de muziek: “David is linkshandig maar speelt met zijn rechterhand gitaar, ik heb altijd zijn ritmegevoel daarmee verbonden.”
Doordat de reputatie van Stop Making Sense met de jaren enkel groeide hing er hoe dan ook een schaduw over David Byrne’s American Utopia (2020). Byrne en Lee erkennen, nee: omhelzen, die erfenis in de openingsbeelden. De camera van Stop Making Sense volgt in close-up de sneakers van Byrne die de zaal binnenloopt (“ik vond het leuk om eerst enkel Davids voeten te tonen en daarna zijn gezicht én de zaal te onthullen” aldus Demme) met een cassetterecorder en op zijn eentje ‘Psycho Killer’ inzet. Gehuld in een veel te groot grijs pak. “Ik wou mijn hoofd kleiner doen lijken en de eenvoudigste manier was een groot pak te dragen” bekent Byrne in een hilarisch ‘self-interview’. Ook David Byrne’s American Utopia opent met een (strakker) grijs geklede Byrne alleen op een leeg podium. Ditmaal blootvoets en met een model van menselijke hersenen in de hand klaar voor een monoloog. Pas wanneer de eerste muzikanten en instrumenten op het – met drie ‘gordijnen’ van kettingen ‘ommuurde’ – podium verschijnen start de openingssong, ‘Here’.
De tocht naar (n)ergens
Volgens Byrne (in NRC) was Spike Lee “zich buitengewoon bewust van Stop Making Sense. Zelf was ik dat ook. Op een zeker moment tijdens de opnamen keek Spike naar het plafond van het theater en vroeg hij Jonathan zijn zegen. Je wilt natuurlijk graag hetzelfde niveau halen als die eerdere film.” De erfenis schuilt volgens hem ook in het feit dat beide documentaires een narratieve boog bezitten. American Utopia is een theatrale voorstelling met een duidelijk begin, midden en einde. “Het hoofdpersonage onderneemt een tocht,” benadrukt Byrne in Sight & Sound, “je start op een plaats en eindigt op een heel andere plek. Zoals toen draait ook nu de show niet rond het spelen van songs afsluitend met de grootste hits. Het is opnieuw de bedoeling het publiek ergens naar toe te brengen.”
Alles begon met het door Byrne en Brian Eno in 2018 geschreven muziekalbum American Utopia. Na een tournee transformeerde Byrne het materiaal – met toevoeging van Talking Heads klassiekers zoals o.m. ‘This Must Be the Place’, ‘Slippery People’, ‘Burning Down the House’ en ‘Once in a Lifetime’ – tot een Broadway Show opgevoerd in Manhattans oude Hudson Theatre. Tijdens die voorstelling wordt Byrne op de bühne omringd door 11 jonge muzikanten en dansers, blootvoets en grijs gekleed, die beweeglijk blijken omdat hun instrumenten draadloos versterkt worden en zelfs het drumstel draagbaar is.
Swingen, dansen doen ze onder leiding van ceremoniemeester Byrne en choreografe Annie-B Parson (leidster van Big Dance Theater). Uitbundig, energiek, krachtig. Zonder afleiding maar ook zonder kunstgrepen zoals laserbombardementen, lichtshows of achtergrondprojecties. En al helemaal zonder klassieke reactieshots van het publiek. Wanneer we toeschouwers zien blijken die ondergedompeld in het spektakel. Of in extase te verkeren wanneer Byrne met zijn groep de vierde muur doorbreekt en de zaal in trekt.
Lopende werkzaamheden
“Ondanks alles wat er is gebeurd en blijft gebeuren zie ik nog mogelijkheden,” lezen we op het openingsblad van de strip American Utopia, “we are still a work in progress.” En “We’re not fixed, our brains can change.” Dat brein heeft Byrne in zijn handen tijdens de openingsmonoloog van David Byrne’s American Utopia. Hij vertelt over zijn verwondering bij het lezen dat baby’s beschikken over miljoenen meer neurale verbindingen dan volwassen. Betekent het dat baby’s slimmer zijn dan volwassenen en “dat we bij het ouder worden dommer en dommer worden tot we een plateau van domheid bereiken? Het niveau waarop we ons nu bevinden.” Want het proces van eliminatie en selectie van verbindingen leidde tot een beperkende zelfperceptie aangevuld met enge blik op de mensheid en de wereld. Weg zijn verwondering, openheid en empathie. Conformisme en grijsheid nemen over. Een contrast dat visueel gemaakt wordt door van de kleurrijke ‘kindertekeningen’ op Maira Kalmans filmgordijn te switchen naar een podium met verschillende tinten grijs.
“Kinderen zoeken verbinding, volwassenen discrimineren” vat Byrne samen. Maar de toestand is niet hopeloos, onze hersenen kunnen veranderen en we blijven gefascineerd door andere mensen. Meer dan door dingen, objecten. In het besef dat “who we are thankfully extends beyond ourselves, to the connections between all of us.” Byrne’s franjeloze aanpak, respectvol overgenomen door Lee, sluit daar naadloos bij aan. Het draait om mensen. Om hun gedachten, gevoelens, energie en ideeën. Deze film is een oproep om met elkaar te verbinden, na te denken, ongelijkheid te bestrijden, te dansen en het leven te vieren. Met twaalf dansers/muzikanten die samen of in kleine groepjes nieuwe banden en bewegingen zoeken. Everything changes. Every day is a miracle. I’m not alone and we’re all the same. The world won’t end it will just change its name.
Wervelende politieke musical
Stop Making Sense leerde David Byrne dat het succes van concertfilms staat of valt met het concept. True Stories (1986) – “What time is it? No time to look back!” – dat de kracht van een filmuniversum schuilt in de manier waarop creatieve chaos geordend wordt. Het kostte hem jaren om het concept van American Utopia te bedenken. “Ik wilde iets zeggen over de toestand van de wereld, maar ik wilde niet prekerig overkomen,” bekent hij aan NRC, “Ik wil mensen niet voorhouden wat ze moeten denken of doen.” Zijn insteek werd het eigen voortschrijdend inzicht. Met name het besef dat hij lang “behoorlijk opgesloten zat in mijn eigen hoofd. Dat is langzaam veranderd. Eerst vond ik een gemeenschap van andere muzikanten waar ik mee samenwerk en waar ik me bij thuis voel. De laatste jaren ben ik me ook steeds meer betrokken gaan voelen bij de grotere wereld om me heen. Dat is een lang proces geweest.”
Die evolutie weerspiegelt zich in de choreografie van David Byrne’s American Utopia. Een choreografie die de interactie van lichamen verbindt met de diversiteit van de groep en de urgentie van de thema’s. “Het utopische idee van Amerika is dat mensen van verschillende afkomst en seksuele geaardheid in harmonie met elkaar kunnen samenleven,” stelt Byrne. Zo hamert hij nadrukkelijk op de nood aan participatie, aan engagement bij verkiezingen, om apathie te counteren. Verwacht evenwel geen stemadvies of anti-Trump tirade. Byrne adviseert enkel om te gaan stemmen. Toch komt hij kritisch en scherp uit de hoek. Zoals wanneer hij aangeeft hoe televisie géén raam op de wereld werd en al zeker niet verbindend werkt.
Black Lives Matter mokerslag
David Byrne’s American Utopia viseert het hoofd en het hart. Met een warm pleidooi voor verbroedering én een beklijvende aanklacht. In een indringende versie van Janelle Monae’s protestlied ‘Hell You Talmbout’ krijgt politiegeweld tegen jonge en oude Zwarte Amerikanen letterlijk een gezicht via het afroepen van slachtoffernamen op het ritme van “Say his name! Say her name!. Spike Lee versterkt de impact door familieleden portretten te laten vasthouden en af te sluiten met een scherm vol namen en de woorden “AND TOO MANY MORE.” Om stil van te worden. Maar niet om stil te blijven zitten want een James Baldwin quote volgt: “Ik geloof nog steeds dat we iets kunnen doen in dit land dat niet eerder gedaan is.”
Een eerste stap is volgens de filmmakers het besef omhelzen dat door het onrecht, de discriminatie en het geweld er een onderstroom van angst, frustratie en woede leeft in een land dat zijn utopisch idee van gelijkheid via diversiteit en inclusiviteit niet heeft kunnen waarmaken. Wanneer de performers samen knielen op de bühne duikt het iconische beeld van American Football-speler Colin Kaepernick op als symbool van protest en verzet. De woedegevoelens zijn tastbaar maar de aanstekelijk werkende kinetische energie van de dansers en muzikanten straalt ook optimisme uit. “Sinds George Floyd en de Black Lives Matter demonstraties zijn meer mensen zich bewust geworden van het onrecht en de brutaliteiten,” stelt Byrne in Sight and Sound, “mensen praten er meer over dan vroeger. So, knock on wood, that might lead to action.”
Hopen en heropbouwen
Eindigen doet de musical met de Talking Heads klassieker ‘Road to Nowhere’. De boodschap hier is dubbel. Enerzijds geeft Byrne bij momenten aan dat we allemaal wat verloren rondrennen in het leven, een pad volgen dat nergens heen lijkt te leiden. Tegelijk belicht hij ook de inspanningen van dadaïsten om via onzin zin te geven aan een zinloze wereld. Getuige Kurt Schwitters nonsense gedicht ‘Ursonate’ (snel afgesloten want “anders wordt dit een ander soort film”) en het door Hugo Ball geïnspireerde Talking Heads nummer ‘I Zimba’ (overigens reeds een bonustrack op de Blu-ray van Stop Making Sense). “A bim beri glassala glandride. E glassala tuffm I zimbra.”
Maar anderzijds is David Byrne’s American Utopia doordrongen van het geloof in en de nood aan perspectief. De ‘road’ leidt wel degelijk ergens heen. “I have hope” besluit Byrne, “misschien worden de miljoenen ‘connections’ die we als baby verloren, hersteld en blijven die verbindingen niet beperkt tot ons hoofd maar worden het verbindingen tussen ons en andere mensen.” Alles kan veranderen, ‘One Fine Day’. Op het moment dat individu en gemeenschap samenkomen op de weg naar ‘somewhere’. Zonder hun instrumenten zijn de performers gewoon mensen die harmonieus samen zingen: “Then a piece of mind, fell over me. In these troubled times, I still can see. We can use the stars to guide the way. It is not that far, the one fine day.”
Wanneer de bandleden zich in de zaal begeven, de vierde muur doorbreken, en ook Lee zijn stilering (met vaste camera’s en stabiele kadrering) opgeeft barst een wild feest los. Samen worden het leven, diversiteit en ‘connections’ gevierd. De show transformeert letterlijk in een inclusief spektakel. Met gedeeld plezier. Waarna de deuren van de theaterbubbel opengaan en Byrne met de fiets in de hand verwelkomd wordt door (een gedeelte van) zijn op straat nagenietend publiek.
Zijn fietstocht door de straten van New York wordt een vreugdefeest. Een triomftocht. Een sprankelende toegift. Bandleden sluiten zich aan en de groep geniet met volle teugen. Het gaat wel degelijk ergens heen. Er wordt ècht iets (her)opgebouwd. ‘Burning down the House’ is Building up the House geworden. Om het met David Byrne’s volgende project te zeggen: dat zorgt voor Reasons to Be Cheerful!
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen bij DeWereldMorgen.be, 25 februari 2021)
DAVID BYRNE’S AMERICAN UTOPIA van Spike Lee. USA 2020, 105’. Met David Byrne, Jacqueline Acevedo, Gustavo Di Dalva, Daniel Freedman, Chris Giarmo, Tim Keiper, Tendyall Kuumba, Karl Mansfield, Mauro Refosco, Angie Swan, Stephane San Juan, Bobby Wooten III. Muziek David Byrne. Fotografie Ellen Kuras. Montage Adam Gough. Productie David Byrne. Choreografie Annie-B Parson.
Te bekijken op Blu-ray: Universal/Dogwoof
Te bekijken via Proximus Pixs, Apple TV, Amazon Prime, Google Play & iTunes.
David Byrne & Maira Kalman, American Utopia, Bloomsburry Publishing, New York, 2020, 160 pagina’s.
STOP MAKING SENSE van Jonathan Demme. USA 1984, 88’. Met David Byrne, Chris Frantz, Tina Weymouth, Bernie Worrell, Alex Weir, Steven Scales, Jerry Harrison, Lynn Mabry, Ednah Holt. Scenario Jonathan Demme & Talking Heads. Fotografie Jordan Cronenweth. Muziek Talking Heads. Montage Lisa Day. Extra’s: Commentaar, persconferentie, bonus tracks, storyboard-to-film vergelijking (+ boekje bij Franse editie). Blu-ray distributie Palm Pictures (VS) & Carlotta (Fr.).
TRUE STORIES van David Byrne. USA 1986, 89’. Met David Byrne, John Goodman, Spalding Gray, Annie McEnroe. Scenario David Byrne, Beth Henley & Stephen Tobolowsky. Fotografie Edward Lachman. Muziek David Byrne. Extra’s: Documentaires, interviews, verwijderde scènes. Montage Caroline Biggerstaff. Blu-ray distributie The Criterion Collection.