Waad al-Kateabs For Sama: De Syrische hel door de ogen van een moeder
Het grote scherm moeten we even missen maar ook in onze cinema@home staan er pareltjes op het programma. Zoals For Sama, een filmische mokerslag en ongetwijfeld de sterkste en meest persoonlijke documentaire over de burgeroorlog in Syrië. Burgerjournalist en selfmade cineaste Waad al-Kateab draaide, bijgestaan door Edward Watts, een beenhard en hartverscheurend dagboek dat niet enkel toont hoe het conflict gruwelijk escaleert maar ook hoe gewone mensen (over)leven te midden een chaos die in het teken van de dood staat. Een terugblik die ook naar de toekomst kijkt. “Alles wat we deden was voor jou, Sama” zegt de cineaste via deze documentaire tegen haar in het beproefde Aleppo geboren dochter.
Het autobiografische karakter van For Sama blijkt al meteen. “Dit ben ik, Waad, tien jaar geleden,” zegt een voice-over bij een portretfoto van een jonge vrouw die deze documentaire opent, “Ik was 18 en vertrok van thuis om te studeren aan de universiteit van Aleppo. Mijn ouders zeiden dat ik voorzichtig moest zijn. Zeker omdat ik koppig en roekeloos ben. Ik begreep nooit wat ze bedoelden tot ik zelf een dochter had.” Na enkele documentaire beelden van een schijnbaar vredig Aleppo weerklinkt een knal en begint het beeld te schudden. Met de camera lopen we snel door de rook, het stof en de chaos van hospitaalgangen vol gewonden terwijl de vrouw-met-de-camera “Wie heeft Sama gezien?” roept.
Moeder en dochter tragedie
Waad vindt Sama ongedeerd terug maar de emoties zinderen na. Voor haar is het een symbolische ‘scène’. Afschuw, angst, gruwel en schuldgevoelens zijn er verbonden. “Sama, je bent het mooiste uit ons leven maar welk leven heb ik je gegeven?” klinkt het, “jij hebt hier niet voor gekozen. Kun je me ooit vergeven?” For Sama is een eerste persoon verslag van de Syrische burgeroorlog die de gruwel van het Assad-regime, de dodelijke bombardementen van de Russische vliegtuigen en het oorverdovende stilzwijgen van westerse landen (“ik had nooit gedacht dat de wereld dit zou laten gebeuren”) aankaart. Maar het is ook een document waarmee Waad al-Kateab zichzelf bevraagt. “Ik blijf filmen,” zegt ze geconfronteerd met dood en vernieling, “dat geeft me een reden om hier te zijn. Zo hebben de nachtmerries nog enige waarde.”
“Ja, ik ben bang om te sterven,” bekent de vrouw-met-de-camera, “maar het meeste angst heb ik om jou te verliezen.” Even veelzeggend als indrukwekkend is dat Sama zelf schijnbaar onbewogen blijft bij het gebeuren. Explosies en bloed zijn voor haar normaal. In een straffe scène focust de camera op Sama tijdens een bombardement. Als kijker krimpen we in elkaar maar Sama blijft onbewogen. Voor haar is dit normaal, dit is de (enige) wereld die ze kent. Het besef daarvan treft ons als een mokerslag. Wanneer een nachtmerrie het nieuwe normaal is, schort het wat aan de wereld die daartegen niet rebelleert.
Verzet en geheugen
For Sama gaat terug naar het verleden om een opwindende tijd van verzet en protest in beeld te brengen – de acties van universitaire studenten in Aleppo – en de ontzetting wanneer de regering van Bashar al-Assad reageert met bloedige onderdrukking en de lichamen van gemartelde activisten uit de rivier worden gevist. Waad maakt daarbij duidelijk dat ze ook een persoonlijk verhaal vertelt. We vernemen hoe ze als burgerjournaliste in 2011 arts en activist Hamza met haar camera begon te volgen, hoe hun liefde groeide (Hamza was aanvankelijk getrouwd maar zijn vrouw besloot Syrië te verlaten) en Sama werd geboren, hoe ze samen besloten om ondanks de vele doden en het vernietigde hospitaal te blijven doorwerken in een gebricoleerd hospitaal en hoe ze eind 2016 tijdens de evacuatie van Aleppo afscheid moeten nemen van hun stad.
Al-Kateab koos niet voor een chronologische vertelling maar springt heen en weer tussen verschillende periodes. De verwarring die dat oplevert past perfect bij de ontreddering die alle betrokkenen in hun greep houdt en versterkt de emotionele onderstroom waarin de toeschouwer ondergedompeld wordt. Bovendien wordt deze brief-aan-een-dochter zo nog sterker verbonden met herinneringen en het menselijke geheugen. Wat we zien zijn emotionele flarden van herinneringen die mensen tekenen voor hun leven.
Het leven zoals het is in de hel
Niet toevallig zegt de cineaste aan het slot “gelukkig heb ik mijn beelden nog” wanneer ze haar laatste trip met de camera door haar huis-met-koer bekijkt. Dat, en het plantje dat ze meesmokkelt, is een tegengif voor het gevoel alles verloren te zijn. “We hebben het gehaald, Sama” zegt Waad wanneer ze samen met Hamza (die met zijn media-getuigenissen niet populair was bij het Syrische regime) na een spannende autorit door de controleposten is geraakt. Om meteen te beseffen dat haar beelden Aleppo zullen doen verder leven in hun herinnering en verankeren in het geheugen van zowel de wereld als Sama.
Doordat Waad al-Kateab ook het alledaagse leven in deze hel toont – vooral het gezinsleven van Afraa, Salam en hun drie kinderen zindert met hun “wij zijn optimisten” na – komt de realiteit nog harder binnen bij de kijker. Kinderen die zwemmen in een waterput, ongedierte in het voedsel, een huwelijksfeest tijdens een bommenregen, hongerige scholieren die les volgen in een kelder, de vreugde wanneer 1 stuk kakifruit opduikt, een jongen die begint te huilen bij de gedachte dat hij weg zou moeten uit de stad, verplegers die zich in de bijtende kou opwarmen aan een vliegtuigbom,… Deze stukjes dagelijks leven werken ontnuchterend. Leren leven met de dood laat sporen na en zou nooit ‘normaal’ mogen zijn.
Bloed en verdriet
Verspreid over de documentaire, en verdeeld met tijdsprongen, zijn er ook de gruwelmomenten die de nachtmerrie van Aleppo illustreren. Er is de moeder die haar in een laken gewikkelde dode zoon komt ophalen. “Ik zie jou als die jongen, Sama, en mezelf als die moeder,” verzucht de vertelster. Wanneer later een kind, van wie de moeder omkwam tijdens een bombardement, sterft blijkt de diepte van de angst en wanhoop: “Ik was jaloers op deze moeder. Ze was dood voor ze haar kind moest begraven.”
Waad beseft het evenwel maar al te goed, “in Aleppo is er geen tijd om te rouwen.” Ook al zijn de trauma’s waar ze mee geconfronteerd wordt in haar claustrofobisch universum ondraaglijk. Wanneer twee jonge kinderen het lichaam van hun broer naar het hospitaal brengen en het slachtoffer van een zoveelste bombardement niet gered kan worden door de artsen begint Waad te snikken. Hamza vraagt haar buiten te gaan omdat emoties taboe zijn in deze werkomstandigheden.
Dat blijkt ook voor Hamza onmogelijk wanneer vrienden een hoge prijs betalen voor hun engagement. En wanneer ze op het punt staan Aleppo te verlaten vertelt hij met een krop in de keel over de immense druk: “We hebben in 20 dagen 890 operaties uitgevoerd en meer dan 6.000 gewonden opgevangen.” Toch was hij teruggekeerd op een moment dat ze Aleppo uit waren gevlucht. “Het gaat niet om de plek,” benadrukt Hamza, “het gaat om de mensen op zo’n plek.”
Omdat mensen belangrijk zijn
Ook voor Waad gaat het om de mensen, om hun lijden en hun verdriet. “Ben je aan het filmen?” roept een moeder die haar dood kind vastklemt “waarom doen ze ons dit aan? Film dit.” Dat doet Waad al-Kateab. En veel meer. Ze legt een getuigenis af van een bloederige tragedie die ze voor zichzelf, voor Hamza, voor Sama en voor haar tweede kind (“Sama, ik weet niet of de oogjes van je broer of zus ooit zullen opengaan”) een plaats wil geven.
For Sama is een ontroerende monoloog die een moeder richt aan haar dochter, maar het is ook een verbijsterende eye opener die ons in het perspectief van de slachtoffers van deze gruwel plaatst. “Je huilt niet als een gewone baby” stelt Waad op een bepaald moment nuchter vast. Door haar ogen kijken we in het hart van de waanzin. Met emoties maar zonder sentiment. Er zijn al verdienstelijke fictiefilms (Insyriated) en documentaires (The Cave, Cries from Syria) gemaakt over het Syrisch conflict maar geen enkele maakte zo’n indruk als For Sama. Dit is een mokerslag.
IVO DE KOCK
FOR SAMA van Waad al-Kateab & Edward Watts; UK 2019, 110’; met Sama al-Kateab, Hamza al-Kateab, Waad al-Kateab; fotografie Waad al-Kateab; productie Waad al-Kateab; montage Chloe Lambourne & Simon McMahon; muziek Nainita Dessai; distributie: MOOOV.
(Artikel verschenen bij DeWereldMorgen.be, vrijdag 6 november 2020)
In november online te zien via:
Film Fest Gent online: https://online.filmfestival.be/
Cinema Bij Je Thuis: https://www.mylum.tv/nl/cinema-bij-je-thuis
ZED Vanuit Je Zetel: https://www.dalton.be