Frankenstein update ‘Poor Things’. Het speels surrealisme van Yorgos Lanthimos
Nu David Lynch ons al even geen nieuwe Lost Highway of Mulholland Dr. levert moeten we ons niet meer naar de bioscoop reppen voor een onderdompeling in een mix van popcultuur en surrealistische cinema. Tenzij Yorgos Lanthimos, de Griekse regisseur van The Lobster en The Favourite, een nieuwe film heeft. Zoals Poor Things, de romanverfilming waarmee hij de Frankenstein mythologie update. De motor van zijn andermaal wonderlijke, visuele trip? Female empowerment. Het echte monster? Het patriarchaat. De ster aan het Lanthimos firmament? Een weergaloze Emma Stone.
Toen we de regisseur van Dogtooth, The Lobster, The Killing of a Sacred Deer en The Favourite tijdens een interview bestempelden als erfgenaam van Luis Buñuel, de Spaanse regisseur van o.m. Le charme discret de la bourgeoisie, Le fantôme de la liberté en Cet obscur objet du désir, reageerde Yorgos Lanthimos (° 1973) bescheiden maar zelfverzekerd.
“Dat is flatterend want ik ben dol op de films van Luis Buñuel maar ik tracht als filmmaker niemand te imiteren,” aldus de Griekse cineast, “noch op het vlak van stijl, noch op vlak van sfeer of thematiek. Ik bewonder veel filmmakers en in verschillende periodes van mijn leven laat ik me door andere cineasten inspireren maar die inspiratie is meer algemeen. Ik tracht op een zo origineel mogelijke wijze eigen films te maken waarin elementen van mijn inspiratiebronnen geïntegreerd zijn. Ik ben geïnspireerd door cinema in het algemeen en door filmtaal.”
Frankenstein revisited
Wat andermaal blijkt uit het intrigerende en onderhoudende Poor Things. Het verhaal speelt aan het einde van de 19de eeuw en combineert een ‘éducation sentimentale’ à la Gustave Flaubert met een eigenzinnige interpretatie van Mary Shelleys Frankenstein verhaal (de voornaam van Lanthimos gekke professor refereert aan de achternaam van Shelleys vader, filosoof William Godwin). De zwangere Victoria Blessington sterft na zelfmoord maar wordt door de excentrieke chirurg Godwin Baxter (Willem Dafoe) gereanimeerd met dank aan de hersenen van haar ongeboren kind. Als Bella Baxter (Emma Stone) verloopt haar mentale en emotionele ontwikkeling richting volwassenheid turbulent. Mannen als de stuntelige, zwakke assistent Max McCandles (Ramy Youssef), de weinig principiële advocaat Duncan Wedderburn (Marc Ruffalo) en de tirannieke militair Alfie Blesssington kruisen haar pad.
Yorgos Lanthimos en zijn scenarist Tony McNamara (The Favourite) baseerden zich op een roman van de Schotse schrijver Alasdair Gray, Poor Things: Episodes From The Early Life Of Archibald McCandless M.D., Scottish Public Health Officer (gepubliceerd in 1992 en lang onverfilmbaar geacht). Maar ze modelleerden het script vooral naar Lanthimos’ absurde, surrealistische stijl en schrapten de vier, niet altijd betrouwbare, vertellers van de auteur. Lanthimos donkere humor en flamboyante visuele aanpak kleurt het centrale avontuur van Bella, een traject dat haar brengt van de veilige wereld waarin Baxter haar opsluit naar de woelige waters van de wereld die Wedderburn introduceert en terug. Omdat zij “een hongerig wezen is, hongerend naar ervaring, vrijheid, aanraking.”
Vrijheid en plezier
Bella begint als een baby en evolueert ongeremd richting volwassenheid. Met eerst ongecontroleerd gedrag, dan naast ‘ongepast’ taalgebruik en foute uitspraken (“I must go punch that baby” wanneer een kind huilt) ook schaamteloze seksuele beleving. Masturbatie en langdurig vrijen (“furious jumping” in haar terminologie) blijken voor Bella niet de taboes die ze in de Victoriaanse samenleving wel zijn. Ongehoord en ongezien voor haar tijdgenoten, maar eigenlijk is de jonge vrouw gewoon eerlijk, spontaan en authentiek. Bella is als een steen die het gladde oppervlak van een vijver verstoort, alleen maakt ze duidelijk dat die vijver een modderpoel is.
Want Poor Things mag dan wel een ode aan plezier en individuele vrijheid zijn, de film brengt ook thema’s als sociaal onrecht, armoede, prostitutie, feminisme, patriarchaat en gender politiek in beeld. Zo is Bella verbijsterd wanneer ze in Alexandrië armoede, honger, uitbuiting en wanhoop ziet bij de burgers. “We moeten hen helpen!” roept ze. Werken in een bordeel ziet Bella niet als een probleem (“ik heb nood aan seks en geld”) en ze is blij wanneer collega Toinette nieuwe ideeën introduceert. Met name socialisme. “Een socialist is iemand die de wereld wil veranderen,” stelt Toinette, “beter maken. Een betere wereld.” De repliek van Bella: “Dan ben ik dat ook.”
Patriarchaat en rebellie
Lanthimos linkt een onrechtvaardige wereld aan geweld, uitbuiting, seksisme en het patriarchaat. Een militaristische echtgenoot terroriseert zijn personeel (“De bedienden en ik schieten niet op met elkaar. Ik vrees een opstand”) en vrouw wel heel nadrukkelijk maar andere mannen symboliseren verschillende aspecten van mannelijkheid die niet minder giftig blijken. Een morbide en aseksuele substituut vader met God complex (Godwin), een moraliserende potentiële echtgenoot (Max) en een narcistische seksist (Duncan) kijken paternalistisch neer op Bella. Ze kunnen echter enkel vaststellen dat ze geen vat op haar krijgen, de wilde energiebom niet kunnen controleren.
Bella is van nature rebels in dit absurd, surrealistische scheppingsverhaal. Chaotisch, energiek en opstandig. De eigenzinnige vrouw ontsnapt mentaal aan het ideaalbeeld dat de mannenwereld propageert en verwerft controle over haar eigen, nieuw samengesteld, lichaam en bestaan. Poor Things haalt uit naar het maatschappelijk systeem – Bella spuwt in een hilarische scène letterlijk de bourgeoisie uit – en propageert female empowerment maar houdt zich ver van een rationele maatschappelijke analyse of militante strijdcinema.
De filmmaker als nar
Dit is cinema van de hyperbool, de uitvergrote realiteit en de kleurrijke fantasie. Hyper artificieel, emotioneel en wonderlijk. Psychedelisch, grappig en visueel overrijp. Vrolijk en pijnlijk. Kauwgom voor de ogen van de betere soort. Een bijzonder speelse variant op film als kermisattractie. Met een absurde, bevreemdende happy end.
Maar actrice Emma Stone (favoriet bij zowel de Oscars als de BAFTA Awards) injecteert zoveel menselijkheid en empathie in haar personage dat je onder het plezier ook de pijn voelt. Filmmaker Yorgos Lanthimos (die al samenwerkte met Stone voor The Favourite) van zijn kant steekt als nar andermaal zo extreem de draak met de heersende macht dat zijn onderhoudende cocktail behoorlijk wringt. Elke lach is ook een grimas. Poor Things zet je met een goed gevoel aan het denken.
IVO DE KOCK
POOR THINGS van Yorgos Lanthimos. VK-VS-Ierland 2023, 141’. Met Emma Stone, Mark Ruffalo, Willem Dafoe, Ramy Youssef, Christopher Abbott, Jerrod Carmichael. Scenario Tony McNamara & Alasdair Gray. Muziek Jerskin Fendrix. Fotografie Robbie Ryan. Montage Yorgos Mavropsaridis. Distributie Disney. Release 17 januari 2024.
