Interview Julius Onah: Luce’s zoektocht naar zwarte identiteit
Julius Onahs toneeladaptatie Luce is een van de beste en slimste psychologische thrillers van het jaar. Spannend, gelaagd, ambigu en eindeloos fascinerend. Met thema’s alszwarte identiteit, familie, discriminatie, empowerment, geweld en racisme. En stevige vertolkingen van Octavia Spencer, Naomi Watts, Tim Roth en revelatie Kelvin Harrison.
Toen in 2013 J.C. Lee’s toneelstuk ‘Luce’ werd opgevoerd in New York leek het op maat van het Obama tijdperk. Een zoektocht naar zwarte identiteit en empowerment via het verhaal van een zwarte tiener die zijn omgeving een spiegel voorhoudt waarin vooroordelen, racisme en conformisme opduiken. Dat met het Trumpregime de sfeer omsloeg, daar moet je Julius Onah niet van overtuigen. Hij versterkte Black Lives Matter accenten maar “wou geen reactionaire versie van Luce maken als reactie op Trump. De discussie over boosheid en verzet zat al in het stuk en krijgt nu een andere dimensie.” We spraken met de Nigeriaans-Amerikaanse filmmaker tijdens Film Fest Gent.
Weinigen deelden die mening maar ik vond The Cloverfield Paradox (2018) een leuk ruimte- en tijdavontuur waarin alles mogelijk is. Luce is verankerd in de realiteit maar opnieuw blijven alle opties constant open.
Julius Onah: “Ik hou van het gevoel dat je niet weet waar een verhaal heengaat. Voorspelbaarheid is saai. Maar we hebben allemaal zoveel films gezien en boeken gelezen en er zijn zoveel narratieve conventies dat het moeilijk wordt om nog te verrassen of verwachtingen te ondergraven. Het blijft echter opwindend en na de donkere alternatieve realiteit van The Cloverfield Paradox wou ik met Luce opnieuw een ‘schijn bedriegt’ verhaal brengen.”
Luce Edgars schoolopstel is verontrustend omdat hij Afro-Amerikanen naar geweld laat grijpen. In American Skin argumenteert Nate Parker dat wanneer blanken in films gewelddadig reageren op situaties dat ok is terwijl het bij zwarten als schandalig geldt.
“Dat is zeker zo. Gekleurde, Afro-Amerikaanse en onderdrukte mensen worden verguisd in imperialistische, koloniale culturen. Wanneer ze reageren worden ze weggezet als oproerkraaiers, geweldenaars en terroristen. Dat gebeurt omdat hun verzet een bedreiging vormt voor de hiërarchie van de macht. Het gaat niet alleen om het gebruik van geweld. Al wie de status quo wil verstoren, macht wil afbreken of herverdelen, dreigt de positie van zij die zich aan te top bevinden te bedreigen en dat wordt niet getolereerd.”
Luce wordt ook de korrel genomen door mensen van zijn eigen gemeenschap, mensen van een andere generatie.
“Een generatie die een heel andere strijd meemaakte. Wanneer je bij het opgroeien te horen kreeg waar je niet mocht komen, naar afzonderlijke scholen diende te gaan, courant geconfronteerd werd met direct geweld als afranseling of lynchen, over minder middelen beschikte, dan is je idee van overleven en wat daar voor nodig is heel anders. Wie emotioneel, psychologisch en fysiek geweld aan de lijve ondervond kijkt anders naar de dingen dan een zeventienjarige. Maar Luce is een uniek personage omdat hij zelf een achtergrond van geweld heeft. De Harriet Wilsons van deze wereld zijn er van overtuigd dat er dingen zijn die je moet doen om je waarde en menselijkheid te bewijzen omdat het systeem je anders niet accepteert.
Luce heeft een andere mening dan zijn lerares. ‘Waarom zou ik moeten veranderen?’ stelt hij, ‘het systeem moet veranderen.’ Dat systeem is doordrongen van een historisch racisme en seksisme, van vooroordelen en discriminatie. Je kan mensen niet blijven vragen een onrechtvaardig systeem te aanvaarden en daarvoor zelf te veranderen. Echte vooruitgang is verandering, het systeem aanpassen en iedereen toelaten om mens te zijn en zichzelf te blijven. Mensen moeten fouten kunnen maken en hoeven hun leven niet op een symbolisch niveau te beleven. Gespiegeld aan een onmogelijke perfectie. Luce’s visie vormt de hart van het debat.”
De dwang tot perfectie is een ondraaglijke last.
“Omdat niemand perfect is of kan zijn. Luce is van oordeel, en daar kan over gediscussieerd worden, dat Harriets acties en opvattingen het systeem bestendigen. Maar we weten dat het niet evident is om van vandaag op morgen een systeem te veranderen. Dus de vraag is of Luce afstand wil doen van de voordelen waarvan hij geniet dankzij het systeem en een echte revolutionair wil worden. Daar worstelen velen onder ons mee. Het is een vraag die speelt op het gebied van ras en geslacht. Maar ook op het vlak van sociale klasse. Welke Amerikanen zijn bereid hun voordelen op te geven? De 1%? Of de middenklasse die zelf onder druk staat maar kan meewerken aan een meer evenwichtige samenleving?”
Luce gaat over de wortel die voorgehouden wordt voor wie het spel mee wil spelen en de status van outsider die dreigt wanneer je dat niet doet.
“Dan word je een outcast. Wanneer je dingen bovendien wil veranderen krijg je snel het etiket ’terrorist’.”
Was het belangrijk dat Luce, zoals jij, een recente immigrant is?
“Ja, want het bepaalt de verschillen in wereldvisie tussen hem en zijn lerares. De indruk leeft dat Afro-Amerikanen een monolitische ervaring hebben terwijl blanken zich onderscheiden als Iers-Amerikaans, Italo-Amerikaans, Duits-Amerikaans,.. Dat heeft veel te maken met hoezeer slavernij de etnische specificiteit van mensen heeft uitgewist. Zwarten zijn ontmenselijkt, ontdaan van hun geschiedenis, beroofd van hun cultuur. Terwijl blanken naar verschillende culturen kunnen wijzen.
De nieuwe golf immigratie vanuit landen als Nigeria van de laatste 30 jaar levert jongeren op die anders tegen de zaken aankijken. Zo wordt duidelijk dat, zoals blankheid niet een en ondeelbaar is, ook ‘blackness‘ divers is. Er is geen beter symbool dan Barack Obama. Hij is geen kind van Afro-Amerkaanse afstammelingen van slaven maar van een Keniaanse vader en een blanke moeder uit Kansas. Hij staat voor een specifieke ervaring binnen de zwarte gemeenschap maar het unieke aan Obama was dat hij ons allemaal uitnodigde om onszelf te projecteren in zijn verhaal.”
Met Obama denk je ook aan taalvaardigheid. Woorden en taal zijn belangrijk in Luce.
“Ik was geïnteresseerd in het vertellen van dit verhaal en daarbij gebruik te maken van taal om aan te geven hoe mensen ideeën communiceren met elkaar. Het belicht ook het emotionele en psychologische geweld van het verhaal omdat taal cruciaal is bij de meer subtiele en half-verborgen vooroordelen in gecultiveerde omgevingen. Het gaat om onderliggende boodschappen, dingen die niet uitgesproken maar geïmpliceerd worden. Dat komt vooral tot uiting wanneer het schoolhoofd op het toneel verschijnt en omfloerst praat. Maar er zijn nog momenten waarop duidelijk wordt dat woorden zorgen voor framing van de realiteit.
Het fascineert me hoe taal gebruikt wordt om mensen mee te trekken of uit te stoten. Verschillende dingen spelen daarbij. Zoals de manier waarop Luce spreekt. Het plaatst hem in dezelfde culturele positie als zijn pleegouders terwijl zijn vriend Shawn een heel ander taalgebruik heeft. Een taalgebruik dat hem lijkt te typeren. Taal en spraak spelen een belangrijke rol in hoe mensen omspringen met macht in deze wereld. Zowel Luce en Harriet zijn begaafd in het omspringen met taal. Dat levert hen een bevoordeelde positie op in hun gemeenschap maar via hun taal sluipen ook heel andere visies binnen. Opvattingen over hoe je als zwarte en als mens moet leven in deze wereld.”
Luce hanteert een blanke debat taal.
“Dat werd hem geleerd. De kracht van woorden maar ook hun link met waarheid.”
Met Donald Trump heb je een president die debat weigert en de grens tussen waarheid en verzinsel uitwist.
“Luce gaat ook over de vraag wie perfect moet zijn en wie dat niet hoeft te zijn, wie zijn woorden moet wikken en wie gelijk wat mag zeggen, wie vlot en sympathiek moet zijn en wie stuntelig en boosaardig kan zijn. Obama was JFK en Martin Luther King in een persoon verenigd. Hoe vaak gaat dat gebeuren? Maar dat is ook de enige manier waarop iemand zoals hij in zo’n machtspositie kon belanden. Daarna krijg je een individu die nog geen zin kan vormen. Maar hij is rijk, blank en kan president worden. De problematiek van mijn protagonist weerspiegelt waar we ons bevinden in de V.S. en de wereld. De uitdaging voor Westerse democratieën is hoe we meer rechtvaardige en evenwichtige samenlevingen kunnen creëren. Obama was ook een symbolische figuur die mensen toeliet om zichzelf te positioneren via keuzes. Maar symbolen veranderen geen systemen. Ze kunnen inspireren, empowerment bezorgen maar brengen geen revolutionaire wijzigingen teweeg.”
Obama bleef een establishment figuur.
“Hij was een revolutionaire figuur in wat hij voorstelde. Om de verkiezingen te winnen moest hij een centrumfiguur zijn. Hij diende een politieke positie in te nemen die hem verteerbaar maakte voor een groot deel van de bevolking, niet enkel een minderheid. Maar sommigen van zijn doelstellingen waren revolutionair. We hebben het in Amerika heel lang zonder gezondheidszorg moeten stellen. Obamacare was een gedurfde keuze. Maar ik had nooit verwacht dat, hoe krachtig en inspirerend hij ook was, Obama in 8 jaar 400 jaar geschiedenis zou weten aan te passen. Hij moest zijn gevechten kiezen en was zeker verdienstelijk. Maar om terug te keren naar het punt van wie perfect moet zijn en wie niet, het verschil tussen Obama en Trump is zo groot dat de kloof in verwachtingen hemelsbreed is. Alleen een bevoordeelde blanke man zoals Trump kan weg geraken met wat hij doet. Voor Obama en Hilary Clinton is dat ondenkbaar.”
Is de zoektocht naar identiteit van de protagonist voor jou de kern van Luce?
“Polarisatie en het raciale aspect zijn belangrijk, maar cruciaal is het zoeken naar identiteit. Identiteit is meer dan enkel ras. Klasse is overigens even belangrijk als ras in het verhaal. Geslacht op verschillende manieren eigenlijk ook. De existentiële discussies tussen Octavia Spencers Harriet en Naomi Watts Amy vormen de drijvende kracht van Luce. De notie van identiteit is immers niet enkel beperkt tot de protagonist. Het is ook een universeel gegeven en ik vertel graag een verhaal dat niet enkel entertaint maar ook je kritische zin prikkelt en aanzet om positie in te nemen.”
De ambiguïteit van Luce is waarschijnlijk verbonden met zelftwijfel.
“Onzekerheid is een belangrijke factor. Hij is zeventien. Dat is een ander aspect van de film: kijkers willen graag alle antwoorden krijgen maar ik plaats hen in de positie van een zeventienjarige die niet alle antwoorden heeft. Hij probeert nog uit te zoeken wie hij is en hoe hij in de wereld past. Het is ook verbonden met de mysteries van wie we zijn als mensen. Je kan niemand zomaar in een doos plaatsen en er een etiket op plakken. Het leven is geen film, het is geen voorspelbaar en eenduidig verhaal dat je kan samenballen in een eenvoudige les of boodschap. Wanneer Luce in zijn kamer discussieert met zijn moeder ligt er een exemplaar van ‘L’étranger‘ van Albert Camus op zijn bureau. Ik was altijd dol op dat boek omwille zijn existentiële ambiguïteit en dat wou ik met Luce bereiken.”
Luce gaat ook over het concept familie. Met een liberaal gezin dat zijn waarden op de proef gesteld ziet in een crisissituatie.
“Een crisis test familiebanden. Het interessante aan het verhaal is dat er veel dingen zijn die mensen verdelen maar dat er ook op een tegelijk geruststellende en angstaanjagende wijze manieren zijn waarop families aan elkaar hangen. Families zijn clans en clans blijken tot heel wat bereid om te overleven, om de eenheid en de status van hun groep te bewaren.”
Aan het einde zegt Harriet dat Luce nog veel moet leren. Refereert dat aan het feit dat niet alleen ras maar ook geslacht, geld en sociale positie factoren zijn in een samenleving?
“Dat speelt maar ook de notie dat de wereld niet alleen werkt op basis van de idealen die je hebt. Het is niet omdat je denkt te weten wat juist en fout, fair en unfair, is dat de rest van de wereld je daarbij zal volgen. Wat hij al of niet gedaan heeft, de film blijft daar bewust ambigu over, om een soort gerechtigheid te vinden, de wereld zal complexer blijken te zijn. Luce gelooft nog altijd dat hij kan zijn wat hij wil maar Harriet houdt hem voor dat voor mensen zoals zij en hem dat niet altijd zo is. Dat is niet zozeer een punt dat ik wil maken maar een vraag die ik wil stellen. Wat is er mogelijk en wat is er nog nodig?”
IVO DE KOCK
Gent, 9 oktober 2019
(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 706, juli-augustus 2020)
