Oeke Hoogendijks Mijn Rembrandt: Roem, geld, obsessie en liefde voor de kunst.
Terwijl de meeste documentaires kunst associëren met schoonheid en creativiteit legt cineaste Oeke Hoogendijk (Het Nieuwe Rijksmuseum) in Mijn Rembrandt de link tussen kunst en obsessie, tussen de drang om te scheppen en de drang om te bezitten. Daarbij ontstaat een heel nieuw documentair subgenre: de kunsthistorische thriller.
Oude meesters blijven fascineren. Ook als is het imago van schilderkunst niet bepaald hip en cool. Dat bewezen de recente expo’s rond Bruegel en Van Eyck. Vooral de omwille van de Corona-crisis helaas vroegtijdig afgesloten ‘Van Eyck, een optische revolutie’ tentoonstelling in MSK Gent was bepaald indrukwekkend. Letterlijk oog in oog staan met het werk van de middeleeuwse schilder Jan van Eyck bleek adembenemend. We konden ons dan ook iets voorstellen bij het gevoel van opwinding en fascinatie dat de restaurateurs van het Lam Gods en de organisatoren van de prestigieuze expo verklaarden te voelen bij het ‘contact’ met de schilderwerken.
Waardoor het ook een tikkeltje minder bevreemdend was om in de documentaire Mijn Rembrandt van Oeke Hoogendijk (Nederlandse cineaste van zowel de televisiereeks als de bioscoopfilm Het Nieuwe Rijksmuseum) te ontdekken hoe (veelal kapitaalkrachtige) verzamelaars en kunstliefhebbers ook ruim 350 jaar na zijn dood nog gebiologeerd raken door de schilderijen van de Hollandse meester Rembrandt van Rijn (1606-1669). Een passie die zorgt voor de nodige intriges, conflicten en drama’s. Voor jaloezie, afgunst en frustratie. Heel passend schetst deze mozaïek documentaire via verschillende verhalen de portretten van mensen die beneveld geraakten door het werk van de schilder en etser gespecialiseerd in indringende portretten.
Er is in Mijn Rembrandt geen commentaarstem die je bij de hand neemt om een verhaal te vertellen of duiding te geven. Wel een camera die ons meevoert naar Amsterdamse grachtenpanden, musea en Schotse kastelen waar we kunstliefhebbers en kunstwerken ontdekken. Die mensen en schilderijen blijken allemaal een verhaal te hebben. Via getuigenissen vernemen we er flarden van. Genoeg om onze nieuwsgierigheid te prikkelen, onvoldoende om het grote beeld of de volledige waarheid te vatten. Voor objectieve analyses van schilderijen en de kunstwereld moet je niet bij Hoogendijk zijn. Mijn Rembrandt is een subjectieve trip, een intrigerende aaneenschakeling van impressies die een boeiend portret oplevert. Met kleurrijke personages die zich soms verrassend blootgeven.
Parallel worden er in deze fly-on-the-wall-documentaire verschillende verhalen ontwikkeld. Dat van kunsthandelaar Jan Six, een man die de familietraditie hoog wil houden door uit te pakken met de ontdekking van onbekende Rembrandt werken. Zoals het ongesigneerde ‘Portret van een jonge man’. Daarvoor bewijs leveren blijkt niet evident en levert spanningen op. Bewijzen én twijfel. Vrienden en vijanden. Een ander verhaal is dat van de filantroop en zakenman Thomas Kaplan die Rembrandts verzamelt alsof het sigarenbandjes zijn. Hij flaneert tussen de groten der aarde en pakt trots uit met zijn nieuwste aanwinsten maar is van oordeel dat schilderijen door het grote publiek gezien moeten worden. In fel contrast met de teruggetrokken, timide Schotse hertog van Buccleuch die zijn ‘Lezende oude vrouw’ enkel een beter plekje in zijn kasteel wil geven om er zelf rustig te kunnen bij lezen.
Extravagante personages die opvallen door hun ijdelheid, fierheid en geldingsdrang. Door hun euforie en frustratie. Maar ook door een mix van passie en obsessie, door de emoties die de confrontatie met een werk van Rembrandt ook bij hen oplevert. Kaplan praat over de opwinding van het verzamelen en de gevoelens die schilderijen opwekken. Zo biecht hij op ooit heel spontaan een vrouwenportret van Rembrandt gezoend te hebben. De hertog is gereserveerder maar ‘zijn’ Rembrandt heeft wat van een oude geliefde, een levenspartner die plots weer prominent aanwezig wordt na jarenlange scheiding (uit angst voor diefstal werd het werk op een andere plek bewaard).
Geld, roem, intriges en politiek komen dan weer, naast obsessie, aan de oppervlakte in de queeste van Jan Six, een vader-zoon drama met hoog Shakespeare gehalte zo blijkt. Maar ook in de Frans-Nederlandse strijd bij de verkoop van de huwelijksportretten van Marten Soolmans en Oopje Coppit uit het familiebezit van, de om geld verlegen zittende (nu ja, hij heeft 160 miljoen euro op het oog), baron Eric de Rothschild.
Een politiek gevecht en een diplomatieke rel, maar ook een gemiste kans. Want “we hadden de werken in stilte moeten kopen” concludeert de directeur van het Rijksmuseum Amsterdam Taco Dibbits. Uiteindelijk verwierven Frankrijk en Nederland elk een schilderij, een compromis dat verkocht werd als ‘historische samenwerking’, maar van Nederlandse kant denkt men te braaf te zijn geweest. “Die Fransen zijn toch altijd op hun tenen getrapt,” oppert een deelnemer aan het onderhandelingsschaakspel, “we hadden ‘so what?‘ moeten zeggen.”
De strijd om deze topwerken wordt geserveerd als een thriller maar vaak heeft Mijn Rembrandt ook wat van een zedenkomedie. Met door roem en geld verblindde protagonisten die in hun narcisme en ijdelheid vaak potsierlijk gedragen. Als rasechte Billy Wilder personages. De kloof tussen de kunstbubbel en de maatschappij, tussen rijke en gewone kunstliefhebbers, is zo groot dat al het getouwtrek en triomfantelijk gedweep wel een absurde komedie lijken. Met prota- en antagonisten die zichzelf tot karikaturen herleiden.
Het is dan ook een verademing wanneer Rembrandtkenner Ernst van de Wetering zich haast terloops laat ontvallen dat kunstwerken voor hem eigenlijk geen waarde hebben. Ze zijn er immers om naar te kijken. Niet om er status en macht mee te verwerven. Klopt. Hoe zelfbewust de ‘personages’ van Mijn Rembrandt ook de aandacht opeisen, onze blik gleed toch altijd weg naar de Rembrandts. Schilderijen die zich niet op de achtergrond laten houden. Het werk van de meester spreekt voor zich. Daardoor is Rembrandt ook een beetje van ons.
IVO DE KOCK
MIJN REMBRANDT: Oeke Hoogendijk; N, 2019, 972′; met: Jan Six, Hertog van Buccleuh, Eric de Rothschild, Thomas Kaplan; FILM: **** / EXTRA’S: 0; distributie: Cinéart.
