Andrey Zvyagintsev Loveless: Klinisch portret van narcisme

LOVELESS

In de satirisch getinte tragedie Loveless gaat een verfoeilijk ouderpaar op zoek naar een verdwenen kind dat ze eigenlijk al vergeten waren. De Russische meester Andrey Zvyagintsev serveert ons ditmaal geen metafoor maar een klinisch portret van de nieuwe petit bourgeoisie.

LOVELESS

Tijdens het vorige filmfestival van Cannes pakten twee 53-jarige filmmakers uit het voormalige Oostblok uit met films die een ontluisterend beeld schetsen van het hedendaagse Rusland. De Oekraïense cineast Sergei Loznitsa koos in A Gentle Creature voor een uitvergrote metafoor via een even absurd als donker Kafkaiaans sprookje waarin een teruggestuurd postpakket een koppige vrouw aanzet op zoek te gaan naar een (via de gevangenis) verdwenen man.

Ook Loveless van de Russische filmmaker Andrey Zvyagintisev draait rond een afwezigheid, hier de verdwijning van een kind. Alleen maakt het surrealisme in dit erg visueel verteld drama plaats voor uitgepuurd realisme en wordt een intimistische nachtmerrie in beeld gebracht. Daar waar bij Loznitsa vooral de samenleving ontspoord is, toont Zvyagintisev hoe ook het individu veranderd en ontregeld is.

LOVELESS

Maar beide filmmakers schilderen een tijdsgeest, worden gedreven door woede en laten zich inspireren door Michelangelo Antonioni’s L’avventura, de moeder van alle verdwijningsverhalen, om – in een heel verschillende en uiterst persoonlijke stijl – existentialistische cinema te maken én kritisch uit te halen naar het hedendaagse Rusland.

“Men beschuldigt mij ervan ‘Ruslandfoob’ te zijn,” zegt Andrey Zvyagintsev, “Leviathan heeft het land dusdanig verdeeld dat een hoge functionaris vond dat ik op mijn blote knieën vergiffenis zou moeten vragen op het Rode Plein terwijl een monnik mijn dvd’s verbrandde en een verbod voor mijn films vroeg. Loveless werd minder passioneel maar even verdeeld ontvangen en inspireerde een cineast om te zeggen dat de afwezigheid van God in mijn films bewijst dat er geen God in mij zit. Er was een tijd dat zo’n uitspraak me geholpen zou hebben.”

LOVELESS

De ontstaansgeschiedenis van Zvyagintsevs vijfde film (na The Return, The Banishment, Elena en Leviathan) is lang. “In 2011 speelde ik net na Elena met het idee om een remake te maken van Ingmar Bergmans Scènes uit een huwelijksleven (1973),” zegt de regisseur in Le Monde, “ik wou de instorting van een familie tonen. Maar we kregen geen toestemming van alle rechtenhouders, ik draaide Leviathan en liet het idee varen. Tot mijn coscenarist Oleg Negin een artikel vond over organisaties die zich bezighouden met verdwenen mensen. Dat gaf me een nieuwe insteek voor het gegeven van de implosie van een familie. Het scenario was snel klaar en net voor de opnamen voor Loveless van start gingen kregen we toch toestemming om de Bergman-remake te draaien. Dat vonden we hilarisch.”

Er schuilt behoorlijk wat pathos in de filmtitel Loveless, Zviaguintsev viseert de liefdeloosheid .van de in een bittere scheiding verwikkelde ouders die hun twaalfjarige zoon volop treft. Zonder dat ze het zelfs maar merken want zowel Boris als Zhenya zitten in de greep van een narcistische reflex. Ze kijken enkel naar hun eigen emoties, wonden en verlangens; dromen van een rooskleurige toekomst waar noch de partner nog het kind deel van uitmaken. In een eerste deel fileert de cineast de koelheid en het egoïsme van het koppel door hun luxueus dagelijks leventje (in een kapsalon of een chique restaurant) te schetsen.

LOVELESS

Maar plots verdwijnt de zoon spoorloos. Vlucht, ontvoering, zelfmoord of ongeval? Niemand die het weet. En het kan de ouders minder schelen dan de politieagenten en privéspeurders die zich in de zaak vastbijten. Dat start een tweede deel van de film die verandert in een metafysische speurtocht. Een reis die ook een innerlijke zoektocht wordt. De ouders worden losgerukt uit hun dagelijkse routine en hun narcistisch bestaan waardoor ze dingen buiten zichzelf anders beginnen te zien. Niet dat ze zich met elkaar verzoenen (hij zet haar genadeloos uit de auto na een zoveelste ruzie) of dat ze tot inkeer komen. Maar ze ontdekken plots wel een leegte in zichzelf, een emotioneel braakland waar de arme jongen het slachtoffer is van geworden.

Zvyagintisev biedt niet enkel geen loutering maar ook geen happy end. Loveless eindigt niet met een oplossing en stuurt ons zonder geruststelling weer de realiteit in. De film schetst vooral een emotionele winter, een narcisme dat samenleven bedreigt en zowel het gezin als het individu doet in elkaar storten. Motor van die teloorgang van gevoelens, van de ooit verbonden gemeenschap is de tirannie van geld en luxe. De nieuwe Russische petit bourgeoisie vreet zijn eigen kinderen op. Samen met de kleine Alyosha verdwijnen liefde, empathie en samenhorigheid.

LOVELESS

Het in Cannes met de Prix du Jury bekroonde Loveless gaat dan ook, veel meer dan Zvyagintsevs eerdere films, over het hedendaagse Rusland en de cineast wijst twee tijdsgewrichten duidelijk aan. Het verhaal start eind 2012 op het ogenblik dat het Rusland van Poetin steeds meer terug plooide op zichzelf (wat gepaard ging met moreel conservatisme en autoritair gezag) en toont met de epiloog van 2015 een van de gevolgen van die geslotenheid, de oorlog met Oekraïne. De jonge Alyosha is ondanks zijn aandoenlijke fragiliteit minder een personage dan een katalysator, een factor in het blootleggen van spanningen, vervreemding en emotionele armoede.

Daar waar in The Banishment en Leviathan de symboliek en allegorie overheersten, primeert in Loveless de sfeer. Terwijl de allegorie de baan ruimt voor de blik. Andrey Zvyagintsev is steevast een beelddichter maar ditmaal fungeert zijn camera als een oog dat aangeeft hoe belangrijk het is om te kijken om anderen te kunnen zien. Niet toevallig zoomt hij in de natuur in op details terwijl het liefdeloos koppel in de stad blind blijft voor omgeving én kind. Dit pijnlijk visueel gedicht is voer voor wie de pijn voelt die hij/zij ziet.

IVO DE KOCK

LOVELESS: Andrey Zvyagintisev, Rus 2017, 127′; met Marianna Spivak, Alexie Rozine, Matvei Novikov, Marina Vassilieva; FILM: **** / EXTRA’S: 0; dis. Lumière.

LOVELESS