Jonathan Caouette’s Tarnation: Zelfportret van een dagboekartiest

TARNATION

«Cinema redde mijn leven» bekende Frangois Truffaut. Een uitspraak die de jonge Amerikaan Jonathan Caouette recycleert tot «filmen was voor mij de enige manier om te overleven».

Op elfjarige leeftijd, met een spoorloze vader en een moeder in psychiatrische behandeling, ontdekt Caouette de camera als imaginaire speelkameraad. In beeld gaat hij acteren. Met beelden begint hij te registreren. Jonathan wordt tegelijk acteur en regisseur («hij had het gevoel in een droom te leven» klinkt het in de derde persoon). Een cinefiel die zowel bioscopen als homoclubs (‘Visions’) bezoekt terwijl hij werkt aan een explosief dagboek. 21 jaar lang documenteert Jonathan de cyclus twijfel, onderzoek, zelfvernietiging en hergeboorte.

TARNATION

Tot hij, voor 218 dollar en dankzij iMovie software, een muzikaal docudrama maakt (lees: monteert) met de verzamelde beelden, geluiden, songs, foto’s, gesprekken, telefoonboodschappen en tekeningen. Tarnation, samentrekking van ’tarnished’ (bezoedeld) en ‘damnation’ (verdoemd), werd een mix van documentaire, fictiefilm, home movie en drugsdroom. Het is een therapie maar vooral ook een kunstwerk van een ‘on camera’ opgroeiend visionair cineast. Een zelfportret (met familie) dat zelfmoord uit beeld drumt. Als bloedend personage bereikt Jonathan Caouette uiteindelijk de filmhemel. Na een hels bestaan.

Caouette spreekt over «stress in zijn gezicht» en filmt als een bezetene. Met beelden die elkaar in ijltempo opvolgen, gesplitst worden of elkaar overlappen. De fan van horrorfilms blijkt bezeten door zijn moeder («Ze zit onder mijn huid»). Mooie Renee takelt af als gevolg van een foute psychiatrische diagnose en behandeling. Zij leeft in een eigen droomwereld («Ik ben de zus van Dolly Parton») en voelt zich een slachtoffer van haar pleegouders Adolph en Rosemary Davis.

TARNATION

Maar de uit beeld blijvende medische wereld blijkt verantwoordelijk voor haar gruwelijk lot («Ik ben vergeten wat het is om normaal te zijn»). De beschadiging van het fragiele wezen roept bij haar zoon onbegrip, woede en liefde op. Maar ook angst: «Zieke ouders brengen zieke kinderen voort». En vooral: «Ik wil niet worden zoals mijn moeder». Caouette richt zijn camera’s (acht, van Super-8 tot Mini-DV) soms frontaal op zijn ouders (wanneer vader Steve opduikt in New York) en grootouders (die hij in Texas ‘interviewt’ of ‘cast’ in toneelstukjes) maar zoomt voornamelijk in op zichzelf en zijn beeldcultuur.

Met close-ups die peilen naar zijn ziel en shownummers die zijn emoties en homoseksualiteit blootleggen. Zo doorbreken ‘valse’ getuigenissen de grens tussen documentaire en fictie. Zo is er het verbluffend intens acteren van de elfjarige Jonathan die als mishandelde vrouw «niet langer kan spreken». Later ontstaat er onder invloed van drugs persoonlijkheidsverlies. Jonathan bekijkt het eigen leven van buitenaf (als een cineast) terwijl hij midden in de chaos (als een acteur) staat. Een schizofrene toestand die Renee’s geestesgesteldheid weerspiegelt.

TARNATION

Jonathan verlangt naar de grenzen die hij overschrijdt. Cinema helpt hem afscheidsbrieven te ruilen voor energieke beelden. Filmen is strijd leveren op leven en dood. «Zolang ik me kan herinneren wou ik filmmaker worden», zegt Caouette, «heel de dag racen er verhalen en ideeën door mijn hoofd». Maar hij bleef «een wild land zonder structuur». Een verzamelaar van souvenirs op papier, tape en film. «Tarnation maken was een puur intuïtief proces».

Met de iMac van zijn vriend David begon hij gevoelsmatig aan een collage, een ‘copy and paste’ film. Instinctief creëerde Jonathan een stroom van beelden op het ritme van schitterende muziek. «Het beeld moest emotioneel resoneren met mijn favoriete muzieknummers». Startsein is een hartverscheurend telefoontje; door foute medicatie kampt Renee met lithiumvergiftiging. Tijdens Jonathans reis naar Texas volgt zijn levensverhaal als in een droom.

TARNATION

Het is een verhaal gecreëerd door grote tekstblokken, stemmen, beelden en filmclips. Donker en rauw maar met louterend ‘happy end’. Ondanks dood en verwoesting verenigt de regisseur zijn familie in hoop en liefde. Het therapeutische en het artistieke zijn niet meer te onderscheiden. De genezing van een jongeman en de geboorte van een cineast evenmin. Wanneer Jonathan met Renee naar NY terugkeert stopt hij met filmen. Een eerste montage van ruim 2 uur draait op een experimenteel filmfestival, regisseurs John Cameron Mitchell en Gus Van Sant maken verdere afwerking mogelijk en een versie van 88′ verbijstert het Sundance-publiek. Een cultfilm is geboren.

De nieuwbakken cineast droomt al van sequels (Réintamation en Buddy) en een filmcarrière onder de vleugels van producent David Lynch. Tarnation is volgens Gus Van Sant «geen ‘home movie’ maar een ‘movie of the home’» die net zoals Andrew Jarecki’s Capturing the Friedmans de grens tussen fictie en documentaire, tussen fantasie en realiteit, aftast. Het is een symfonische ode aan ‘vreugde en pijn’ met fïlmroots (Jonas Mekas, Albert & David Maysles) en populaire cultuurinvloeden (jaren ’80). Jonathan Caouette toont dat een documentaire een happening kan worden wanneer het kloppendhart van de creativiteit emotioneel bloed door de hersens jaagt. Tarnation is een aangrijpend, fascinerend en grensverleggend zelfportret.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in Film en Televisie, n° 549, februari 2005)

TARNATION: reg. & fot. & muz. Jonathan Caouette / mon. Jonathan Caouette & Brian A. Kates / met Jonathan Caouette, Adolph Davis, Rosemary Davis, Renee Leblanc, Steve Leblanc, Betsy Palmer, David San in Paz / exec. pro. John Cameron Mitchell & Gus Van Sant & Stephen Winter/pm. Jonathan Caouette & Stephen Winter / USA /2004 /89′ / dis. Lumière

TARNATION