Recensie Martin Scorsese’s Gangs of New York: Geboren in de onderwereld
GANGS OF NEW YORK
£Met nadrukkelijke geluiden en een zwart scherm begint en sluit Gangs of New York af. Het schrapende geluid voor de beginbeelden suggereert meteen een dreigende spanning, de stadsgeluiden (auto’s, metro) die volgen op de eindgeneriek en U2’s «The hands that built America» verplaatsen ons van een imaginaire onderwereld naar de prozaïsche realiteit. 2 uur en 38 minuten lang prikkelt Martin Scorsese onze zintuigen met geluiden en beelden die verrassen en verwonderen. Met enige vertraging krijgen uitspraken, acties, objecten, locaties en mensen hun betekenis en plaats in deze georganiseerde chaos.
GANGS OF NEW YORK
Langzaam groeit een realistisch en lyrisch historisch epos, Scorsese’s persoonlijke interpretatie van de geschiedenis van Amerika via het verborgen verhaal van zijn geboortestad New York. Tegelijk intimistisch (liefde, wraak) en grootschalig (clangevechten, opstanden, politiek, racisme). Een verhaal van hoop en vrees. Waarbij verwachtingen worden gecreëerd en (al dan) niet ingelost. Gangs of New York is een schokkend drama dat personages loutert, een energiek schouwspel dat kijkers inzichten verschaft. Geen zieke film zoals gevreesd werd, maar wel een gezond meesterwerk van een cineast die als geen ander de groeipijnen en wonden van zijn land in beeld weet te brengen.
De eerste beelden van Gangs of New York tonen wat we in het donker hoorden (een scheermes) en vreesden (een wonde). Priest Vallon verhindert dat zijn zoon het bloed wist: «The blood stays on the blade». De jonge Amsterdam krijgt meteen ook een medaillon («St. Michael, hè cast Satan out of Paradise»). Waarop Priest zich met zijn Dead Rabbits klaarmaakt voor een gevecht. De bende bevindt zich in duistere catacomben, meer een prehistorische omgeving dan het prille New York dat we verwachten.
GANGS OF NEW YORK
Een bewuste keuze van Sorsese om visueel een onderwereld te evoceren waarin de symbolen vuur, aarde en kruis nadrukkelijk aanwezig zijn. De tocht door het labyrint toont ons a.h.w. via de ogen van de, aan de hand van zijn vader meelopende, Amsterdam een groeiende groep, toenemende kracht en verhogende spanning. Op het ritme van trommels en fluiten. Het hol van deze achter het kruis geschaarde stam (Ierse migranten) wordt even verlaten voor een blik op de houten constructie waarin een andere bende (de «Native Americans») huist. Terug binnen stampt de secondant van Vallon, Monk McGinn, de deur open. Het deurkader reveleert een maagdelijk sneeuwlandschap.
Een shot dat refereert aan het eindbeeld van John Fords The Searchers en later in de film hernomen wordt wanneer de deur opengetrapt wordt om de lijkkist van Monk buiten te dragen. De camera glijdt over het lege plein van de New Yorkse Five Points-wijk, een korte verwijzing naar de wijdopen ruimtes van het Amerikaanse Westen, tot de bendes elkaar in het centrum ontmoeten. Later zal de stad druk en claustrofoob blijken, nu is ze gevaarlijk en brutaal. Dead Rabbits en Nativists botsen frontaal en, gewelddadig. In lijf aan lijf gevechten gebruiken ze messen, hamers, hakmessen en stalen klauwen. Tot Priest Vallon finaal geveld wordt door Bill the Butcher. Amsterdam ziet zijn vader met uitgestrekte bloederigehand sterven op de roodgekleurde sneeuw, de camera stijgt hemelwaarts en onthult Manhattan.
GANGS OF NEW YORK
De kracht van deze ouverture is meer dan puik georchestreerde symboliek (frontier ontmoet de stad, kruis en medaillon, bloed) en een spectaculair geënsceneerd gevecht. Scorsese verrast door vertrouwde referentiekaders weg te nemen. Hij drukt ons met de neus op een onherkenbare (onder)wereld, een middeleeuwse stammenmaatschappij waar elke beschaving uit gebannen lijkt en mensen het fysiek uitvechten. Ontworteling verandert in gruwel wanneer het gevecht persoonlijk wordt (direct contact i.p.v. afstandelijke vuurwapens) en de regisseur de kijker verplicht mee te denken. Scorsese toont immers de oorzaak, het effect en de beweging (versneld weergegeven door tragere opnamesnelheid) maar snijdt de impact weg. De suggestie werkt als een mokerslag. Bij de filmkijker en bij de toeschouwers in de film, de kinderen en vrouwen die getuige zijn van de strijd.
Verbeelding speelt trouwens zowel kijkers als personages parten. Bij zijn terugkeer na een jarenlang verblijf in een verbeteringsinstelling wordt Amsterdam Vallon gedreven door wraakgevoelens en stamloyaliteit. Sommige Dead Rabbits-leden ziet hij als verraders: Happy Jack en Monk lijken alleen uiterlijk nog op de figuren uit zijn (flashback)herinnering. Maar de interpretatie is fout want de onderwereld is een criminele onderwereld geworden, voorbode van het gangsterisme, met nieuwe wetten en codes. Terwijl Monk zowel het scheermes als de visie van Priest overdraagt aan Amsterdam.
GANGS OF NEW YORK
Ook de wraakqueeste loopt mis. Amsterdam wil Bill the Butcher ritueel doden met het mes waarmee zijn vader vermoord werd. In een theater, als schouwspel voor de gemeenschap. Eerst moet hij echter, via zijn vriend Johnny, doordringen tot de intimi van deze flamboyante schurk. Dat leidt tot complicaties. De jonge man die zijn vader verloor voelt zich immers aangetrokken tot de oude man die een zoon wil. Een «vader» die ook dievegge en «love interest» Jenny adopteerde. Deze ambivalentie doet de wraakuitvoering mislukken. Amsterdam wordt opnieuw verbannen naar de onderwereld. In de catacomben van de St. Michaels-kerk moet hij herstellen (wonden laten genezen) en herbronnen (nieuwe strategieën en allianties bepalen). Om de gangster uit het paradijs te verdrijven en zo zijn gemeenschap te beschermen.
In een sleutelscène wordt ook de kijker op het verkeerde been gezet door Scorsese’s mise-en-scène en Daniel Day-Lewis schitterend vertolkte ingehouden woede. Nadat hij ongeïnteresseerd het bed heeft gedeeld met twee prostituees ontdekt Bill zijn dochter/ concubine Jenny in bed met Amsterdam. Gehuld in de Amerikaanse vlag kijkt hij het slapende tweetal vanuit een stoel priemend aan. Amsterdam wordt wakker en werpt een waarschuwende blik richting Jenny. Hij en de kijker vrezen een gewelduitbarsting van de messenspecialist.
GANGS OF NEW YORK
Maar de vernietigingsmachine verandert in een kind («ik kon niet slapen»), een zondaar in de biechtstoel. Met tranen in de ogen vertelt Bill over een tegenstander met een ander geloof maar eenzelfde overtuiging («ik doodde de laatste eerbare man 15 jaar geleden»). De opgehangen foto van Priest Vallon blijkt geen trofee maar een eerbetoon. New York is niet langer een anonieme plaats maar een eigen plek waarvoor men vecht («jouw vader sneed een stukje uit dit land voor zijn stam» zal Monk tegen Amsterdam zeggen).
Zonder een spatje geweld legt Scorsese de essentie van zijn personage en het ontstaan van Amerika bloot. Gangs of New York toont hoe een nieuw land (met New York als grootste toegangspoort voor de inwijkelingen) ook nieuwe hoop (voor arme migranten) en nieuwe mogelijkheden (voor politici die boven en voor gangsters en brandweerlui die buiten de wet leefden) betekende. Maar ook nieuwe spanningen (de massa op straat krijgt macht, politici kopen stemmen én tellers), nieuwe conflicten (burgeroorlog én conscriptierellen) en nieuwe wonden (vernedering van arme leren, racisme t.o.v. zwarten). In de ogen van Scorsese zijn het deze kwetsuren en tegenstellingen die Amerika vormden, niet de frontier-mentaliteit en gouddromen.
GANGS OF NEW YORK
Bill en Amsterdam hebben dezelfde open wonde (dode vader), Jenny en Amsterdam leggen via lichamelijke littekens ook hun psyche bloot. Het scheermes van Priest is verbonden met moraliteit (engagement), het mes van Bill met blind geweld (zelfbehoud). Naast wapens en wonden ligt ook het geloof aan de basis van de nieuwe wereld. Niet taal maar wel religie bracht de migranten samen. De leren verenigen zich rond een kruisbeeld en verschansen zich in hun kerk. Ook dat zorgde voor verschillen. Net voor de Draft Riots uitbarsten en de bendes van Bill en Amsterdam een onderlinge confrontatie aangaan brengt Scorsese drie gebeden in beeld.
De bidders verschillen echter sterk. Bill is een protestant die zweert bij het Oude Testament, zijn God is die van de wraak. Amsterdam is een katholiek met een God van liefde en medeleven. In de rijkere wijken van de stad wordt tot een welwillende, afstandelijke God gebeden. De religieuze clash loopt parallel met een botsing tussen arm en rijk, machtelozen en machthebbers. Tijdens de rellen valt de stad zichzelf aan: wijken gaan de confrontatie aan, armen richten hun frustratie op zwarten, gebouwen (o.m. Barnums «American Museum») worden platgebrand.
GANGS OF NEW YORK
Buitenstaanders herstellen de orde door dood en vernietiging te zaaien. Van de oorlog teruggeroepen soldaten schieten op de menigte terwijl kanonnen vanop schepen de stad onder vuur nemen. Te midden van de ontstane chaos, surrealistisch zoals de loslopende Barnum-olifant aangeeft, wordt de confrontatie tussen de bendes van Bill en Amsterdam een nietig faits divers. Beide groepen worden onder de voet gelopen door soldaten en rebellen, weggeveegd door de geschiedenis. Hun primitief geweld is zinloos geworden. In chaos, vuur, rook en mist vallen alle verschillen weg.
Aan het einde van de film verschillen Amsterdam en Bill nog nauwelijks, ze zijn grijs geworden door het stof van explosies en lijken wel fossielen. Bill grijpt de hand van Amsterdam, zucht «Goddank sterf ik als een echte Amerikaan» voor het leven ook uit zijn tweede oog (het ander was een glazen oog dat hem herinnerde aan zijn zwakte: angst) verdwijnt. Het tweetal heeft een transformatie ondergaan en beseft de futiliteit van geweld.
GANGS OF NEW YORK
Martin Scorsese onderstreept tijdens de finale dat geweld vooral een manier van denken is, dat confrontaties in de geest starten. Een «waarheid» in de negentiende eeuwse wereld van bende- en burgeroorlogen, maar ook in de eenentwintigste eeuw. Het is geen afgesloten verhaal dat verteld wordt via deze helletocht. Vandaar dat het auditieve postscriptum een link met het heden legt. Vandaar ook de via morphing van de skyline van New York getoonde vooruitgang van de tijd.
Gangs of New York illustreert dat zowel de stad als zijn bewoners geboren zijn uit bloed en beproevingen. Daarom is het gepast dat de WTC-torens in het slotbeeld op ons netvlies blijven kleven. Anders wordt de vrees van de commentaarstem waarheid: «Het was alsof niemand ooit hier was geweest». Geweld blijft futiel, wonden kunnen zinvol worden. Als tekens van geboorte en dood.
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen in FILM & TELEVISIE,n° 529, februari 2003)
GANGS OF NEW YORK
GANG OF NEW YORK: reg. Martin Scorsese / sce. Jay Cocks, Steven Zaillian, Kenneth Lonergon & Hossein Ameini naar een boek van Herben Asbury / fot. Michael Ballhaus / des. Dante Ferretti / mon. Thelma Schoonmaker / muz. Howard Shore / cos. Sandy Powel / art dir.
Robert Guerra / spec. effects. Michael Owens & ILM / act. Leonardo Di Caprio (Amsterdam Vallon), Daniel Day-Lewis (Bill «The Butcher» Poole), Cameron Diaz (Jenny Everdeane), liam Neeson («Priest» Vallon), Henry Thomas (Johnny Sirocco) / pro. Alberto & Maurizio Grimaldi, Michael Hausman & Harvey Weinstein voor Miramax / USA 2002, 158’/ dis. KFD.
GANGS OF NEW YORK