Mulholland Drive: Hoe David Lynch ons leerde dromen in de jaren nul

MULHOLLAND DRIVE

Terugkijkend waren de jaren nul in de cinema die van de botsing tussen begrip en gevoel, interpretatie en emotie. Dansend op de grens van fantasie en realiteit zorgden de meest markante films voor een lyrische trip met personages die kijken zonder te begrijpen en zich laten meedrijven op ongeziene emoties. Getuige Tropical Malady, Elephant, Donnie Darko, A History of Violence, The New World, I’m not there, Los Muertos, Grizzly Man, 2046 en There will be blood. Maar vooral ook dé film van de jaren 2000, Mulholland Drive. Een neo-noir die ons meevoert naar de duistere onderbuik van Hollywood en volgens David Lynch “de kans biedt je te verliezen in een andere wereld”. Een surrealistische droomwereld die onder je huid kruipt. En die je net zoals de personages opzadelt met de vraag ‘wat gebeurt er?’

“Hoe minder we er wijs uit raken,” stelt criticus Roger Ebert, “hoe meer we het niet kunnen laten om naar Mulholland Drive te kijken”. Anders gezegd: soms wordt onverstaanbaar onweerstaanbaar. Maar ook fans die wel mee zijn met de manier waarop David Lynch de conventionele narratieve structuur doorbreekt laten zich betoveren door zijn hallucinogene aanval op de zintuigen.

DAVID LYNH

“Mulholland Drive was kristalhelder voor me,” zegt Jaco Van Dormael op de Blu-ray dvd, “althans, dat was mijn indruk. Maar ik vond hem ook ontzettend origineel door de gedurfde tijdsstructuur. Tweederde van de film is een droom! Terwijl je de regisseur vertrouwt, moet je de droom aanvaarden, en doorgaan tot in de bijna dromerige realiteit”. Lynch weigert de film te verklaren maar reikt wel een sleutel aan: “Iedereen wil wel eens verloren lopen en zich verliezen. Film laat je dat toe: je kan volledig opgaan in een andere wereld”.

Van het kleine scherm naar de donkere zaal

Mulholland Drive opent met een limousine die een rood geklede donkerharige vrouw over een afgelegen weg in Hollywood voert. Terwijl de koplampen door mistig LA priemen is de sfeer dromerig en somber, mede door Angelo Badalamenti’s score. “Het is een tragisch mooie, ontzettend donkere wereld” weet de componist. Een fatale botsing is geen eindpunt maar het startsein voor een reeks mysterieuze gebeurtenissen. Het ongeval is ook zowat een metafoor voor de moeilijke ontstaansgeschiedenis van de negende langspeelfilm van David Lynch (°1946), de maker van o.m. Eraserhead, The Elephant Man, Blue Velvet, Lost Highway, Wild at heart en Inland Empire. Tegenslagen werden meevallers en het toeval deed het project eindigen in de bioscoop.

BLUE VELVET

Alles begon eind 20ste eeuw met het verlangen om de leef- en droomwereld van Lynch – zijn broeierige woonplaats Los Angeles en zijn surrealistische fantasie – samen te brengen in “a love story in the city of dreams”. Een labyrintisch liefdesverhaal, gedreven door het gevoel van verliefdheid en de angst een geliefde te verliezen, dat aansloot op Twin Peaks, de cult dramaserie die midden jaren 90 bewees dat originaliteit en televisie wèl samengaan.

MULHOLLAND DRIVE

Andermaal draait alles om “het vreemde dat deeluitmaakt van het leven” en weerspiegelt de locatie die bizarre realiteit. “Het is een tijdloze route, Mulholland Drive,” zegt Lynch, “het is een baan die kronkelt langs de bergen; je kan er zoveel zien: zowel de vallei als Hollywood liggen aan je voeten. Het is een kronkelende route die ’s nachts heel donker is. Het geeft je echt het gevoel van een droomweg”.

INLAND EMPIRE

De droom werd bijna een nachtmerrie. “Het project heeft meerdere malen aan een zijden draadje gehangen maar het bleef bij me rondspoken als een droom,” aldus Lynch, “ik kon er gewoon geen afscheid van nemen. Oorspronkelijk was het opgezet als een pilootaflevering. Je moet weten: die hebben vele openingen maar weinig tot geen besluiten of afrondingen. That was the trick”. De 94 minuten lange pilootaflevering die Lynch in 1999 aan zender ABC voorstelt is een soort teaser die vaag blijft over de plot. Logisch, want het geheim is cruciaal in het werk van de cineast die veel overlaat aan de verbeelding van de kijker: “je denkt, je voelt en je trekt je eigen conclusies”.

Dat hebben de verantwoordelijken van de zender echter niet zo begrepen. De onduidelijkheid en de voor televisie ongebruikelijke niet-lineaire narratieve structuur schieten hen zodanig in het verkeerde keelgat dat ze het project prompt afblazen. De pilootaflevering wordt nooit vertoond en krijgt het statuut ‘verloren werk’. Tot Lynch The Straight Story draait en producent Studio Canal interesse betoont. Ze kopen de rechten, verdubbelen het budget en laten Lynch aanvullende opnamen met dezelfde cast en crew maken.

THE STRAIGHT STORY

Het werk wordt er niet minder complex op. Hoofdactrice Naomi Watts beweert nooit een finaal script te hebben gezien en haar collega-acteurs bekennen geen snars van de plot te snappen. Lynch, die acteurs bewondert omdat “ze zichzelf opgeven en iemand anders worden”, wil niet enkel hun onzekerheid dramatisch gebruiken maar in laatste instantie herwerkt hij op een nacht zijn scenario (hij omschreef het ‘moment van verlichting’ waarin dit gebeurde als “een van de mooiste ervaringen uit mijn carrière”) zodat hij in de uitgebreide versie de kijker 147 minuten lang kan meevoeren naar een puzzelachtige droomwereld die angst en fantasie versmelt. Twee jaar na de afgewezen pilot verbaast Lynch met een alomgeprezen film (regieprijs in Cannes maar vooral lovende kritieken wereldwijd) die zijn stempel drukt op het nieuwe decennium.

TWIN PEAKS

Het geheel is meer dan de som van alle delen

Vreemd genoeg is de reden waarom de reeks er niet kwam ook de reden waarom de film zo’n bijval kent. Mulholland Drive blijkt immers een gedroomde film om te ontdekken en herontdekken, een fascinerende kijkervaring die telkens weer anders is en nooit tot dezelfde conclusies leidt. “What’s happening?” is de vraag die personages en kijkers delen. “Ik heb Mulholland Drive al ontelbare malen gezien en er altijd van gehouden omdat ik steeds iets nieuws ontdek,” getuigt cineast Fabrice Du Welz, “boven de intellectuele interpretatie, gaat het om wat je voélt. Het is een zintuiglijke ervaring; Lynch creëert een gevoel”.

MULHOLLAND DRIVE

Volgens Jaco Van Dormael, die met Mr. Nobody en erg Lynchiaanse film draaide, heeft de cryptische en gelaagde aanpak van Lynch alles te maken met zijen visie op film: “Je hebt altijd de keuze tussen de realiteit claimen, zoals de broers Lumière deden, of zeggen dat het een droom is, zoals Méliès deed. Lynch situeert zich tussen beiden. Maar hij speelt een spel. Hij gaat verder en speelt met het vertrouwen van de kijker; hij doet hem meer slikken dat die gewend is. In de plaats van de realiteit te tonen, en dan een korte droom, om dan terug de realiteit te tonen, verstoort Lynch jou door je mee te sleuren in een eindeloze droom. Het ‘droomdeel’ is veel langer dan het ‘realistische deel’ dat een einde breit aan het verhaal”.

MULHOLLAND DRIVE

In klassieke cinema speelt alles zich af terwijl je kijkt. Bij Lynch neemt de vertoning de vorm van een seance aan. De film verlaat het scherm, creëert een droomtoestand en blijft voortleven. De speelduur volstaat niet om de ervaring af te ronden. Omdat de verbeelding van Lynch rijk is. Omdat hij niet wil afronden. Omdat zijn films magisch zijn. Lynch concludeert niet maar opent deuren, verrast, start dromen die in het onderbewustzijn duiken, werkt met associaties die de verbeelding stimuleren.

“Er is altijd iets dat je aan iets anders doet denken,” geeft Lynch aan, “het doet je geest op een andere manier werken”. De impact van zijn films is dan ook verbonden met de mate waarin het geheugen, het onderbewustzijn en de emoties van de toeschouwer worden geprikkeld. Zowel details, actie als sfeer kunnen zo gaan verontrusten, fascineren of irriteren. “Sounddesign, dialogen, de mood: het is allemaal zo simpel, maar toch suspenserijk en verstorend” stelt regisseur Richard Kelly.

MULHOLLAND DRIVE

Na de eindgeneriek blijft Mulholland Drive dan ook nazinderen in de psyche. Gedachten, dromen en nachtmerries blijken besmet door de beelden van Lynch. “Zijn film is bijna een muziekstuk,” benadrukt Du Welz, “de scènes hebben elkaar niet echt nodig. Het is zoals een ketting met prachtige parels – die als eenheid toch consistent is”. Dit is dan ook een van de weinige films waar het geheel meer is dan de som van alle delen.

De weg naar de American Dream

De afgelegen Mulholland Drive is een mysterieuze baan die voor velen, en zeker voor frequente gebruikers zoals David Lynch, symbool staat voor de (zoek)tocht naar de Amerikaanse droom. In de film is het een droomlandschap dat samen met de fameuze Black Dahlia-moordzaak (de nood opgeloste gruwelijke moord op de jonge wouldbe actrice Elizabeth Short in ’47) fungeert als rode draad. Het is de plaats waar illusies en realiteit botsen.

MULHOLLAND DRIVE

Alles draait om de jonge actrice Betty Elms (Naomi Watts) die naar Hollywood trekt om een ster te worden maar haar leven verstrengeld ziet geraken met dat van Rita (Laura Elena Harring), een vrouw die bijna vermoord werd en na een autoongeval kampt met geheugenverlies. Betty wil het mysterie ophelderen en botst op een blauw doosje, een duistere filmregisseur, een detective in noirtraditie, een iconische actrice en de bevreemdende nachtclub Silencio.

“Er waren ontzettend vele personages voorzien,” zegt hoofdactrice Naomi Watts, “het was een soort ensemblestuk. Dat kwam natuurlijk omdat het voor een serie bedoeld was”. Deze hypnotische neo-noir mozaïekfilm plaatst de personages in een kader: Hollywood (via de oude actrice eert Lynch de gouden jaren van het studiosysteem) en Los Angeles. Wanneer Betty arriveert is haar optimisme opmerkelijk: “Ik ben zo opgewonden om hier te zijn. Ik kom net aan uit Deep River, Ontario en nu ben ik in deze dream place”.

MULHOLLAND DRIVE

Voor Lynch is de stad even complex en verscheiden als zijn personages: “LA is eigenlijk zoals eender welke andere plaats: je gaat naar links en je krijgt dat gevoel, je gaat naar rechts en je krijgt een ander gevoel. LA is niet één ding, LA is vele dingen. Als je rondrijdt, bespeur je die verschillende sferen. Die ‘mood’ kan je inspireren tot een film, die kan je vele ideeën opleveren”. Bovendien is het een erg filmische stad. “Het licht in LA is magisch,” benadrukt Lynch, “het geeft je het gevoel dat alles mogelijk is. Het licht is cruciaal”.

Lynch contrasteert licht en schaduw, hoop en wanhoop, werkelijkheid en illusie in een gelaagd kluwen zonder eenduidige verklaringen. Hij gebruikt narratieve jump cuts die gebeurtenissen emotioneel verbinden. Het is aan ons om het verhaal samen te stellen. “Er zijn zovele verschillende interpretaties van Lynch’ werk, zeker van deze film,” stelt professor Emmanuel Plasseraud, “is het een droom of niet? Ik denk van niet, voor mij nemen alle gebeurtenissen plaats in de laatste seconde van Diane’s leven; het is een flits. Het is haar echte leven en haar gedroomde leven”.

MULHOLLAND DRIVE

Ondanks het ontbreken van transparantie is het wel duidelijk dat geen van de personages is wat hij/zij lijkt te zijn. Iedereen houdt illusies in leven en worstelt met een identiteitscrisis. Zoals het een film noir betaamt is de detective de katalysator voor het blootleggen van de menselijke geest. “Bergman en Fellini, twee voorbeelden van Lynch, gingen ook om met het innerlijke en de psyche,” zegt Plasseraud, “door zijn films heen heeft Lynch ons met het begrip ‘angst’ doen confronteren, met het feit dat we sterfelijk zijn. Weinig regisseurs kunnen dat”.

Van Dormael benadrukt dat hij en Lynch les kregen van dezelfde leraar: Frank Daniel: “Die vond de ziel prioritair, het irrationele, de niet logische elementen. Deze elementen zijn de onderdelen van emotionele lagen. Elke scène heeft een poëtische laag, een tragische laag en een komische laag. Frank deed ons dezelfde scène driemaal herschrijven; een poëtische versie, een tragische en een komische. Op het einde moest er één scène uitkomen die alle drie herbergt; een combinatie van de drie verschillende stijlen die op andere manieren tot stand zijn gekomen. Uiteindelijk sprak het je zintuigen aan, niet direct je verstand”.

MULHOLLAND DRIVE

Doorgangen tussen werelden

Gaat Mulholland Drive over de impact van de beroemdheidscultuur? Over hoe een persoonlijkheid verandert in een identiteitsloze omgeving? Over wat liefde doet met een mens? Over de manier waarop verschijningen de realiteit kleuren? Over hoe het geheugen vorm geeft aan verhalen? Of over nog iets anders? Het is aan de kijker om een antwoord te verzinnen.

Een ding is zeker: het is een rijke film – vol symbolen, enigma’s en metaforen – die benadrukt dat het leven vreemd, magisch en complex is. “Door zijn werk vecht Lynch tegen de simplificatie, tegen de trend van weinig ambigue films,” zegt Van Dormael, “hij stelt de perceptie in vraag. Wat is de realiteit? Is het dat wat we waarnemen via onze ogen en oren, of is het iets anders?”

MULHOLLAND DRIVE

‘Vakman van het bizarre’ David Lynch maakt films naar zijn eigen beeld. Gelaagde drama’s die beschouwd kunnen worden als een vreemde circusattractie of een emotionele ervaring. Of als een puzzel, met een mysterie dat aanzet om beelden te verbinden, geluiden te plaatsen en verklaringen te zoeken. Maar ook als een spektakel dat de realiteit uitvergroot tot surrealistische proporties. Van Mulholland Drive kan je genieten of je kan er analyses op loslaten, het is zowel populair entertainment als intellectuele kunst. Wie geen verklaring aangereikt wil krijgen, reist mee door een droomwereld die zowel vreemd als vertrouwd oogt en klinkt als postmoderne blues.

Lynch ziet “films maken als een onderbewust gebeuren. Woorden zitten in de weg. Rationeel denken zit in de weg. Het is niet te stoppen ook al zou je dat willen. Maar wanneer het te voorschijn komt in een soort zuivere stroom, van een soort andere plek, is film fantastisch om vorm te geven aan het onderbewuste. Ik ga volledig op het gevoel af. Een film begint met ideeën. Volg je die ideeën dan weerklinken ze in het onderbewuste van de mensen”.

MULHOLLAND DRIVE

Hij laat geheimen reizen er verkiest “niet te weten wat dingen betekenen of hoe ze geïnterpreteerd kunnen worden, want anders ben je te bang om ze te laten gebeuren. Psychologie vernietigt het mysterie, de magische kwaliteit van film. Dingen kunnen tot neuroses worden herleid en doordat ze genoemd en gedefinieerd zijn verliezen ze hun potentieel voor een eindeloze, mysterieuze ervaring”.

Toch duiken er thema’s op. Cruciaal is het concept dat dromen toegang bieden tot een parallelle wereld, zoals de Silencio club. Dat is verbonden met fascinatie voor de dingen achter de dingen, voor de macabere wereld die schuilgaat achter de normale werkelijkheid. Maar ook met een Hitchcockiaanse ontdubbeling die samenvalt met het versmelten van toekomst, heden en verleden. Wanneer Diane/Betty in de limousine de plaats inneemt van Camilla/Rita is dat geen herneming van een vroegere scène. Dromen halen de tijd door elkaar, creëren doorgangen tussen werelden.

MULHOLLAND DRIVE

Het succes van Mulholland Drive inspireert in de jaren nul andere filmmakers om te experimenteren met zin en betekenis van beelden en verhalen, een droomwereld te verstrengelen met de realiteit, te morrelen aan de logica van tijd en ruimte en het bovennatuurlijke in te schrijven in moderne melodramatische cinema.

Donnie Darko, Elephant, Tropical Malady, Youth without Youth, The New World, A History of Violence, Southland Tales, I’m not there en Mr. Nobody tonen zich geestesverwanten. Kaskrakers zijn ze echter niet. En Lynch ondervond met Inland Empire dat zijn signatuur niet volstaat om zalen te doen vollopen. “Het wordt afschuwelijk moeilijk om tegen de stroom in te zwemmen,” getuigt Richard Kelly na Southland Tales en The Box, “Lynch doet dat. Ik hoop alleen maar dat dit, met dank aan filmcritici, mogelijk blijft”.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 610, december 2010)

MULHOLLAND DRIVE (BD); David Lynch; F-USA 2001; 147’; met Naomi Watts, Justin Theroux, Laura Elena Harring, Ann Miller; FILM: **** / EXTRA’S: **** (inleiding, documentaires, making of, interviews); dis. Universal.

MULHOLLAND DRIVE