No Country for Old Men: De donkere melancholie van Joel & Ethan Coen
NO COUNTRY FOR OLD MEN
Na de afstandelijke komische pastiches Intolerable Cruelty en The Ladykillers keren Joel en Ethan Coen terug naar hun Blood Simple roots met een aangrijpende en gitzwarte vermomde western. No Country for Old Men is een briljante adaptatie van het beklemmende donkere epos van cultauteur Cormac McCarthy. De Coen-broers leveren een nostalgisch-pessimistisch meesterwerk af over het geweld dat een integraal deel is van de Amerikaanse mythe. Tegelijk geeft de tandem een grote les in mise-en-scène.
NO COUNTRY FOR OLD MEN
“Soms lach ik. Het is zowat het enige wat je kan doen” zegt Ed Tom Bell (Tommy Lee Jones) n.a.v. een gruwelijke anekdote. De oude, stoïcijnse sheriff fungeert als verteller van een bijbels misdaaddrama vol gruwel en tragiek. Het verhaal speelt in het hedendaagse Amerikaanse westen (Texas anno 1980) maar de omkaderende voice-over van de oldtimer injecteert het met het geheugen van de Old West. Via de vaststelling dat drughandel het maagdelijke weidse landschap van de veedrijvende cowboys besmette. Net zoals Blood Simple, Miller’s Crossing en Fargo gaat de Cormac McCarthy-verfilming No Country for Old Men over hoe hyperkinetisch geweld een vredige omgeving en zijn flegmatieke bewoners verstoort.
NO COUNTRY FOR OLD MEN
Eerst is er de uitgestrekte vlakte, dan Vietnamveteraan Llewelyn Moss (Josh Brolin) die tijdens een (weinig succesvolle) jachtpartij op een slagveld stuit. Verlaten voertuigen, zwaar bewapende lijken, pakken heroïne, één om water smekende stervende man en een koffer met 2 miljoen dollar. Moss trekt de juiste conclusie (hier liep een drugsdeal fout) maar maakt een foute gok (ik kan het geld wel inpikken). De nonchalante cowboy brengt immers ongewild de Apocalyps op gang. Want genadeloze mannen zullen hem opjagen tot de buit gerecupereerd is. En voldoende mensen naar het hiernamaals zijn gestuurd.
Joel en Ethan Coen passen hier een McCarthy-wetmatigheid toe: de irrationele daad van lonesome cowboy Moss (die slechts via bevelen met zijn vrouw Carla Jean communiceert) vloeit voort uit een waanzinnige wereld. Zoals de antiheld zelf het product is van zijn uit evenwicht gebrachte omgeving. Net zoals zijn achtervolger, de onstuitbare huurmoordenaar Anton Chigurh (Javier Bardem). Deze psychopaat, die herinnert aan het personage dat Robert Mitchum vertolkte in The Night of the Hunter, schept evenveel plezier uit het elimineren (met een geweer of een luchtfles) van al wie zijn pad kruist als uit het bemachtigen van de buit.
NO COUNTRY FOR OLD MEN
In zijn kielzog volgt een man die het gebeuren begrijpt maar er geen vat op krijgt, de professionele gangster Carson Wells (Woody Harrelson), en een sheriff die met zijn morele waarden uit vervlogen tijden geen partij is voor de jonge geweldenaars. De wetsdienaar kan alleen maar puin ruimen. Chigurh is een ijzige engel des doods (die zegent en de biecht afneemt) wiens uiterlijke kalmte onderliggende brutaliteit verbergt én fatalisme weerspiegelt.
Iemand die (met zijn afgemeten haarstukje) ridicuul oogt maar allerminst lachwekkend is. Als drijvende kracht van de actie (en bezegelaar van het tragische lot van Moss en Carla Jean) doordrenkt Chigurh de film van grimmig pessimisme (100% Cormac Mc Carthy) maar het nostalgisch en moreel perspectief (100% Joel & Ethan Coen) van de verteller (“Zijn kijk op de voortschrijdende tijd, op ouder worden, op dingen die veranderen” aldus Joel Coen) belet dat alles in donker nihilisme verzandt.
NO COUNTRY FOR OLD MEN
De ontmoeting Coen-McCarthy zorgt ervoor dat dit portret van bloederige, Oudtestamentaire chaos balanceert tussen emotie en cynisme, tussen het komische en het macabere, het absurde en het poëtische, het mooie en het gruwelijke, de verontrustende kracht van film noir en het meeslepende ritme van de western.
Het landschap, de Amerikaans-Mexicaanse grensstreek, speelt daarbij een belangrijke rol. De adembenemende schoonheid van de woestijnnatuur (wild én kleurrijk) vormt het perfecte decor voor het geweld waarmee de mens zijn paradijs besmet. Niet toevallig volgen zowel Moss als Chigurh bloedsporen op een uitgedroogde grond (de gewelddadige impact van de mens is zichtbaar) en gebruikt Bell een paard om bewijsmateriaal te zoeken in de vlakte (bij McCormac vervalt een cowboy in barbarendom zonder zijn paard).
NO COUNTRY FOR OLD MEN
De relatie tussen mens en natuur zegt iets over de (morele) staat van de wereld. De leegte van het landschap is een echo van de inwendige leegte van de moderne cowboy, van het malaisegevoel dat tot wanhoop leidt. De verslagen sheriff geeft zich uiteindelijk over aan een wereld die hij niet (meer) begrijpt. In zijn herinnering was de leegte van het Westen een geografie van mogelijkheden, open ruimtes zorgden voor het kristalliseren van waarden terwijl eenzaamheid de cowboys zwijgzaam maakte.
Die zwijgzaamheid bestaat nog maar werd dreigender. De dialogen zijn schaars (maar krachtig) in No Country for Old Men, stilte is er een personage. Mede door de manier waarop Roger Deakins (ook de DOP van The Assassination of Jesse James) aarde, lucht en bloed in beeld brengt, ontstaat zo een beklemmende sfeer. Gespannen en unheimlich. Pure western noir. De confrontatie tussen de mens en zijn omgeving (onherbergzame vlaktes én vervreemdende neonverlichte motels) als commentaar op de ontwikkeling van de beschaving. En op de fascinatie die The West blijft uitoefenen. Zoals Bell te horen krijgt van Ellis: “This country will kill you in a minute and still people love it”.
NO COUNTRY FOR OLD MEN
De nostalgische ondertoon belet niet dat Joel en Ethan Coen vraagtekens plaatsen bij de onschuld van de verovering van het westen, bij de codes die de western creëerde en bij de manier waarop de Amerikaanse natie via geweld haar identiteit ontwikkelde. No Country for Old Men is dan ook een even rijke als complexe film. Een film die verrast omwille van zijn gedurfde ellipsen (centrale personages verdwijnen uit beeld), zijn verbluffend vreemd einde, zijn vermogen pijn voelbaar te maken (de gruwelijkste scènes tonen slachtoffers die hun eigen lichamen verzorgen) en zijn virtuoos geënsceneerde actiescènes (een achtervolging tussen man en hond over land en water is meeslepend).
Het is een western, maar ook een roadmovie, chase film, misdaadprent, moderne film noir, thriller, picaresk avontuur, expressionistisch drama en actiefilm. In Cannes zagen sommigen er zelfs een variatie op Ingmar Bergmans Het Zevende Zegel in, met Chigurh in de rol van De Dood en Moss als De Ridder. Een interpretatie die naadloos aansluit bij sheriff Bells pogingen om de nieuwe wereld te begrijpen en via oude verhalen te verklaren. Een futiele bezigheid, even futiel als de strijd tegen de dood, maar de enige mogelijkheid om geestelijk gezond te blijven te midden waanzin.
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 581, januari 2008)
NO COUNTRY FOR OLD MEN
NO COUNTRY FOR OLD MEN: misdaaddrama / reg. Joel & Ethan Coen / sce. Joel & Ethan Coen naar Cormac McCarthy / fot. Roger Deakins / mon. Roderick Jaynes / muz. Carter Burwell / act. Tommy Lee Jones (Ed Tom Bell), Javier Bardem (Anton Chigurh), Josh Brolin (Llewelyn Moss), Woody Harrelson (Carson Wells), Kelly Macdonald (Carla Jean), Garret Dillahunt (Wendell), Tess Harper (Loretta Bell), Barry Corbin (Ellis) / pro. Scott Rudin, Joel & Ethan Coen / USA / 2007 / 122’
NO COUNTRY FOR OLD MEN