Darren Aronofsky’s Requiem for a Dream: De schaduwzijde van de Amerikaanse droom

REQUIEM FOR A DREAM

Met de urban horror film Requiem for a Dream realiseerde de Amerikaanse onafhankelijke filmmaker Darren Aronofsky zijn jeugddroom: het verfilm van een boek van cultschrijver Hubert Selby Jr.

Aronofsky gebruikt zijn herkenbare indringende visuele stijl om via de ogen van vier mensen die verslaafd zijn aan drugs, tv, vermageringspillen en seks een wereld uit evenwicht te tonen. De vier beogen een beter leven maar zowel fysiek als mentaal ontsporen ze tragisch. Cruciale figuur is een eenzame weduwe die zich in de waanzin verliest om niet geconfronteerd te worden met angst en uitzichtloosheid.

REQUIEM FOR A DREAM

Met een beeldenstroom brengt de baanbrekend creatieve cineast de kijker in een roes. Hij toont zoals Selby de schaduwzijde van de Amerikaanse droom: het dwangmatig streven om emotionele pijn te vermijden en elke spirituele vraag rationeel te beantwoorde.

Darren Aronofsky groeide op in Coney Island, de locatie van Hubert Selby Jr.’s Requiem for a Dream. Het verfilmen van dit door Selby na Last Exit to Brooklyn geschreven boek, was voor Aronofsky zowat een jongensdroom. Het is ook een logische stap na Pi, de experimentele debuutfilm waarin Aronofsky een trip door de waanzin maakt via de geest van een man die het oncontroleerbare wil controleren.

De ‘urban horror film’ Requiem for a Dream toont een wereld uit evenwicht via de ogen van personages die verslaafd zijn aan drugs, TV-beelden, vermageringspillen en seks. De beeldenstroom brengt ook de kijker in een roes: de combinatie van ultrakorte shots, repetitieve muziek en bizarre waanbeelden werkt hallucinerend.

REQUIEM FOR A DREAM

De escalatie van de verslavingen en waanvoorstellingen is daarom zo pijnlijk ontnuchterend. Ellen Burstyn, schitterend in haar rol van de eenzame weduwe die zich verliest in de waanzin, spreekt in het als extra opgenomen ‘Memories, dreams & addictions’ met Hubert Selby Jr. Een boeiend interview waarin de schrijver zegt dat de woede die zijn werk typeert genetisch bepaald is en dat hersenbeschadiging net voor de geboorte zijn psyche getekend heeft.

Zo is Selby hyperempathisch: hij voelt het lijden van anderen. Zijn literatuur is dan ook een negatie van “the great American Dream: to avoid the pain” én een resolute weigering om mensen te veroordelen. Selby schrijft over zaken die hij kent (“I know more about the darkness than the light”) en plaatst zijn ego niet tussen personages en lezer (“I want to put a reader through an emotional experience”).

Het oog is voor Hubert Selby Jr. ook een projector en geen ontvanger: “I have an inner feeling of darkness so that’s what I’m going to perceive”. Verder bonusmateriaal zijn een ‘making of’ waarbij Darren Aronofsky een commentaar improviseert bij een montage van achter de schermen beelden, een reeks interviews met Aronofsky en zijn acteurs, enkele verwijderde scènes en een achter de schermen beeld van Selby die voorleest uit eigen werk aan Burstyn.

REQUIEM FOR A DREAM

In ‘Anatomy of a scene’ licht Aronofsky zijn stijl toe. Hij spreekt over ‘hip hop montage’ (het vlak na elkaar plaatsen van scherpe geluiden en beelden) en het visueel overbrengen van Selby’s tijdsprongen. Darren Aronofsky wil Requiem for a Dream terecht niet als een ‘MTV-movie’ bestempeld zien. Hier is absoluut geen sprake van stijl zonder inhoud, wel van techniek die de ‘honesty of the film’ uitdrukt. En die op indrukwekkende wijze dromen laat omslaan in nachtmerries.

In één van de boeiende bonusdocs bij Requiem for a Dream vertelt Hubert Selby Jr. hoe hersenbeschadiging net voor de geboorte zijn psyche tekende. De schrijver werd hyperempathisch, waardoor hij het lijden van anderen voelde. Daar waar Amerikaanse literatuur doorgaans draait rond het vermijden van pijn, stelde Selby die pijn juist centraal.

Met zijn “innerlijk gevoel voor duisternis” is hij een geestesverwant van Max Cohen, de wiskundige die in PI door als kind in de zon te kijken hersenbeschadiging opliep. Max denkt de wereld te kunnen aanvoelen en begrijpen via wiskunde. Want in zijn geest is wiskunde de taal van de natuur, kan al wat ons omringt worden weergegeven en begrepen via getallen én verschijnen er patronen wanneer je die getallen met een systeem verbindt.

REQUIEM FOR A DREAM

Snerpende hoofdpijn herinnert Max aan de “overdonderende helderheid” van de zon: “Ik was doodsbang”. De angst en pijn van zijn debuut Pi (een cultfilm van Eraserhead-niveau) komen ook terug in Darren Aronofsky’s volgende films. De neerwaartse spiraal van mensen die aan hun verslaving ten onder gaan leidt tot uitzichtloze angst in Requiem for a Dream, de schrik voor pijn en dood voedt een zoektocht naar het eeuwige leven in The Fountain.

Er zijn bij de cineast uit Brooklyn ook patronen op te merken. Zo is er in Pi sprake van de ‘boom van het leven’ en de ‘boom van de kennis’, worden kabbala en wetenschap gemixt, botsen orde en chaos én wordt iemand “a vessel from God”. Dingen die terugkeren in The Fountain. Maar rode draad zijn vooral de gevoelens van angst en pijn. Aronofsky behoort tot de generatie die deze emoties van zich af filmt.

REQUIEM FOR A DREAM

“Als kind dacht ik niet zozeer aan de dood maar was ik vooral heel bang van de bom,” zei Aronofsky toen hij in Deauville The Fountain voorstelde, “toen we opgroeiden hadden we angst voor een nucleaire oorlog en ik herinner me dat ik erg slechte gedichten schreef over door een bom te worden opgeblazen. Het is interessant om te bedenken dat we in Amerika heel bang waren tijdens de Koude Oorlog, en (mijn vrouw) Rachel Weisz vertelt me dat men in Europa veel minder schrik had voor de Russen. In de VS waren we in de jaren 70 gehersenspoeld waardoor er een sfeer van paranoia bestond. Het is interessant dat jongeren vandaag met heel nieuwe angsten omtrent terrorisme worden opgezadeld. Er was een venster ergens in de jaren 90, toen Clinton aan de macht was, waar kinderen zonder angst opgroeiden. Ik ben benieuwd hoe die generatie zich gaat ontwikkelen”.

DARREN ARONOFSKY

Overigens valt ook op hoe belangrijk een (film)familie voor Aronofsky is. “I am Mama Aronofsky, I am the caterer!” klinkt in de making of van Pi, een film waaraan zoonliefs kompanen Eric Watson, Clint Mansell en Matthew Libatique al meewerkten. De making of van Requiem for a Dream toont hoe op de eerste opnamedag alle medewerkers een cirkel vormen en daarbij elkaars hand vasthouden. Een ritueel dat Aronofsky hernam toen het dood verklaarde The Fountain opnieuw tot leven werd gewekt. “Dat was een emotionele ervaring,” zou hij achteraf zeggen, “een héél emotionele ervaring”.

IVO DE KOCK

REQUIEM FOR A DREAM: Darren Aronofsky, USA, 2000, 95’, met Ellen Burstyn, Jared Leto, Jennifer Connelly, Marlon Wayans; extra’s: documentaires ‘Memories, dreams & addictions’ (Ellen Burstyn & Hubert Selby Jr.), ‘Anatomy of a scene’ (Aronofsky over zijn stijl) & ‘making of’, verwijderde scènes, achter de schermen beelden, cast en crew interviews, productienota’s; dis Universal.

REQUIEM FOR A DREAM