De weg naar huivertrip The Neon Demon: Nicolas Winding Refns gestileerde geweldstudies

NICOLAS WENDING REFN

“De filmwereld stelt teleur, een industriële generatie domineert en alle films zijn identiek,” kloeg onafhankelijk cineast Alejandro Jodorowsky niet zo lang geleden, “als je in die wereld één kunstenaar vindt die kan overleven en ondanks het feit dat hij zijn brood moet verdienen puur blijft, dan is dat een moment van ontzettende vreugde. Een jongen zoals Nicolas Winding Refn heeft me gered van de cinematografische depressie.” Portret van een filmkunstenaar-provocateur.

Nicolas Winding Refn, de regisseur van Drive, Only God Forgives en The Neon Demon heeft duidelijk zijn fans maar roept ook veel weerstand op. En daar is hij heel blij om. “Polariseren is de grootste prestatie van elke kunstvorm, ook cinema,” stelt Winding Refn, “reacties oproepen is de functie van film. Goed of slecht bestaat niet in mijn wereld. Het gaat er alleen om dat je echt tot iemand doordringt. Dat is de essentie van creativiteit.” Terwijl de meeste filmmakers vooral willen behagen wil de Deense provocateur uitdagen, prikkelen, plagen, irriteren en choqueren.

NICOLAS WINDING REFN

Een buitenbeentje zoekt zijn weg

Nicolas Winding Refn (° 1970) werd geboren in Denemarken, bracht zijn jeugd door in Manhattan om dan tegen zijn zin terug te keren naar Kopenhagen. “Ik heb een Deens paspoort maar in mijn hart ben ik New Yorker,” klonk het. Zijn vader was monteur, zijn moeder fotografieleider en Nicolas zelf groeide op met films. Ook al omdat hij dyslexie had en beelden “het enige waren dat ik begreep. Ik kon pas op mijn dertiende lezen. Je moet van je obstakels je kracht maken.”

Met een radicaal gedachtegoed koesterende ex-hippies als ouders was rebellie niet evident: “Horror en exploitatiefilms werden mijn manier om te rebelleren, het choqueerde hen dat ik naar gewelddadige of rare films keek.” Zijn favoriet was Tobe Hoopers The Texax Chainsaw Massacre, een rauwe en visuele film die werkt met suggestie. Die verstrengeling van tonen en suggereren zou de rode draad door Winding Refns oeuvre worden.

BLEEDER

Zijn carrière startte met een acteeropleiding aan de New Yorkse academie van dramatische kunsten maar daar kwam abrupt een einde aan toen hij werd buitengezet omdat hij tijdens een improvisatie een tafel tegen de muur smeet. Niet dat Winding Refn echt acteur wou worden, “I just felt I was special” zegt hij in alle onbescheidenheid. Geduld had hij evenmin want om met een ultra lowbudget Pusher (1996) te kunnen draaien liet Winding Refn zijn inschrijving aan de filmschool schieten. Dit debuut is een brutale en realistische misdaadthriller over een met schulden worstelende en steeds waanzinniger wordende drugsdealer.

“Toen wist ik nog van niets,” bekent de regisseur, “de taal van mijn volgende films veranderde en werd meer fantastisch.” Bleeder (1999), over een toekomstige vader die alsmaar nerveuzer en gewelddadiger wordt, en Fear X (2003), over een man die krampachtig de moord op zijn vrouw onderzoekt, laten volgens Winding Refn zien “hoe ik ben.” Waarmee hij verwijst naar de (nog voorzichtige) stilering, de aandacht voor geweld en sterke emoties, het gebruik van stripachtige, iconische personages en een doordacht visueel design.

PUSHER

Maar Fear X flopte en de cineast draaide Pusher II (2004) en Pusher III (2005) om zijn schuldenput te dempen. Dat lukte en de Pusher-trilogie bleek een zegen omdat ze Winding Refn toeliet verder te experimenteren met stijl (lange takes, expressionistisch gebruik van licht en kleur), actie (achtervolgingsscènes, geweldexplosies) en karakterschets. Het opende echter niet meteen deuren in de filmwereld waardoor Winding Refn enkele brave Agatha Christie Miss Marple-verhalen moest verfilmen voor televisie om aan de kost te komen .

De cineast begon daardoor zichzelf te zien als een buitenbeentje, een warrior, en filmkunst als een vorm van oorlog. Die verbetenheid leidde tot het portret van een manische, in de gevangenis opgesloten man gedreven door criminele impulsen Bronson (2008) en de contemplatieve studie van brutaliteit Valhalla Rising (2009), het verhaal van de ondergang van plunderende Vikings.

FEAR X

Via Drive naar een hogere versnelling

Na zeven films had Nicolas Wending Refn weinig commercieel succes gekend maar wel een eigen stem ontwikkeld. Elke film is anders (zelfs zijn sequels vallen niet in herhaling) maar toch is er telkens een centrale figuur die meer een loser dan een held is. Ook Drive (2011) draaide rond een gedoemde held, maar ditmaal leverde het een commerciële hit op. Het verhaal is beïnvloed door Walter Hills gestileerde Ryan O’Neal vehikel The Driver uit 1978, gedrenkt in het neo-noir gevoel van Michael Manns Thief (1981) en overgoten met de surrealistische droomsfeer van David Lynchs Mulholland Drive (2001).

BRONSON

In dit grimmig, surrealistisch sprookje vertolkt Ryan Gosling een naamloze chauffeur die bijna niet praat en zijn gevoelens verbergt. Een schizofrene, anonieme held die ’s nachts vluchtauto’s van overvallen bestuurt en overdag werkt als mecanicien en stuntman. Omdat hij schrik heeft van zijn eigen gewelddadigheid focust hij op iets moois, iets heroïsch. Het helpen van een vrouw met kind. Maar omdat hij psychotisch is ontpopt de driftige beschermengel zich tot een geweldenaar.

Die overgang van onderhuids sudderend geweld naar sadistische brutaliteit verbindt Winding Refn met fataliteit en menselijkheid. “Drive is geen banale gangsterfilm,” stelt Jodorowsky, “het is een loflied op de liefde, een ontzettend grof liefdesverhaal. Ik zal nooit het moment vergeten waarop die man in een lift de vrouw met zijn arm opzij duwt met ontzettend veel respect en daarna met enorme wreedheid vecht. Dat is een moment van grote kunst.”

VALHALLA RISING

Winding Refn filmt ‘op straat’ maar kiest voor een uitvergrote realiteit met absurde actie en tot mythische proporties opgeblazen cartoonachtige personages. Kunstmatigheid troef dus, maar met een emotionele onderstroom. De afwisseling van glijdende camerabewegingen en statische locatiebeelden ademt zowel tristesse als melancholie uit. “Er is een groot verschil tussen stilistisch en gestileerd,” benadrukt Winding Refn, “gestileerd plaatst het idee voor de emotie, stilistisch de emotie voor het idee. Wanneer het goed voelt zal het er ook goed uitzien”.

Daar waar de westernheld van het hypnotiserende Drive wil beschermen en streeft naar zuiverheid, wordt de protagonist van de nachtmerrieachtige actiefilm Only God Forgives (2013) gedreven door wraak (een drugsmokkelaar wordt door zijn moeder aangepord om zijn in Bangkok gedode broer te wreken) en kwaadaardigheid. Die terugkeer naar de ontmenselijking van Bronson leidde tot felle kritiek. Sadisme, stijl zonder inhoud, karikaturale personages en exotisme; het verdict was hard.

DRIVE

Ten onrechte want Valhalla Rising, Drive en Only God Forgives vormen een trilogie van ‘goddelijke wrekers’ die stilistisch steeds dichter naar de neo-noir opschuift. Met donkere beelden, intense kleuren en binnenstebuiten gekeerde femme fatales (moeders en buurmeisjes) die meer voor tragiek (lees: ondergang) dan voor spanning (lees: drang naar loutering) zorgen. Want als Nicolas Winding Refn een leitmotief heeft dan is het de tragische teloorgang van een geweldenaar. En de drang om kijkers mee te voeren naar plekken die ze nog niet zagen.

Tussen comics en cinema

De voorliefde van Winding Refn voor iconische personages met een hoog stripgehalte is overduidelijk in Chang, de onorthodoxe speurder van Only God Forgives. Een intens maar vooral ook larger than life personage dat net zoals een stripfiguur uit het niets een zwaard te voorschijn kan toveren. Zijn duivelse karakter wordt versterkt via actie, belichting en kleurengebruik. Net zoals Goslings witte, satijnen jasje in Drive voor een engelachtige uitstraling zorgde.

ONLY GOD FORGIVES

Maar ook in schoonheid schuilt geweld. Brutaliteit, en de gruwelijke impact van geweld, is een constante bij een filmmaker die graag dagdagelijkse attributen (hamers, eetstokjes, hielen van laarzen,…) voor onheil laat zorgen. Het bloed stroomt en de lichaamswonden zijn gruwelijk maar net zoals The Texas Chainsaw Massacre werken Winding Refns films vooral met suggestie. We verbeelden ons als kijker meer dan we effectief zien.

“Horror is in the eye of the beholder” parafraseert Nicolas Winding Refn. De gewelddadige afrekening met een gangster in een lift (Drive) en het doodslaan van de seksuele misdadiger (Only God Forgives) zijn extreem brutaal, maar vooral omdat Winding Refn de impact van het geweld laat resoneren. Hij maakt geen torture porn die à la Saw met sadistisch genot stil staat bij (beelden van) gruwel. De horrorbeelden flitsen voorbij maar maken dankzij ons onderbewustzijn een sterke impressie.

THE NEON DEMON

Dat is ook wat Winding Refn nastreeft. Hij wil dat de kijker zijn films eerst voelt om ze daarna beter te begrijpen. “Het is veel makkelijker om films te maken die je aan het denken zetten,” zegt hij provocerend, “films die je raken zijn zeldzaam.” The Neon Demon (2016) is zo’n film. Een visuele rollercoaster die ons emotioneel raakt, een hypnotiserende beeldenstroom die niet verbonden is met reflectie maar met hallucinatie.

Het verhaal van een jonge mannequin die naar Los Angeles, de stad van de engelen, trekt om er in een horrorwereld te belanden is voor Winding Refn geen aanleiding om de modewereld kritisch te analyseren. Hij is niet geïnteresseerd in systemen en structuren maar in de deconstructie van mensen. De fysieke ontmanteling (Pusher, Bronson, Drive) en de mentale vernietiging (Valhalla Rising, Only God Forgives, The Neon Demon) van individuen.

VALHALLA RISING

Jesse, de protagoniste van The Neon Demon, wordt ontmanteld door jaloerse concurrentes, geile schminksters en geobsedeerde fotografen terwijl de modewereld haar enkel wil zien als vleesgeworden schoonheid en als glamourfiguur. Kortom, als de manipuleerbare pop Jesse en niet als het ongeleide menselijke projectiel Jesse.

The Neon Demon verankert gruwel en het macabere in een demonisch universum. Stromen bloed, uitgekotste oogballen en necrofiele seks geven op een larger than life wijze aan dat de wereld niet alleen de carrières en levens van mensen wil vernietigen maar hen ook wil verslinden, doen verdwijnen. Zelf wijst Winding Refn op de heidense symbolen (maan, ogen, menstruatiebloed) “die verbonden zijn met hekserij waardoor de film kan gezien worden als een ritueel.”

DRIVE

De cineast ziet een duivelse driehoek in de vrouwen Ruby, Gigi en Sarah “die elk op hun manier Jesse verslinden” terwijl zij de ‘Neon Demon’ is: “Jesse is de onschuld, de schoonheid en de zuiverheid waarnaar ze verlangen maar ze is tegelijk ook de kracht die nodig is om het ritueel te vervolmaken, waardoor het is alsof parallelle werelden botsen. Jesse doorloopt haar eigen schoonheidsritueel en wordt een gevaarlijke narciste. Ze staat voor maagdelijkheid, jeugd, schoonheid; al wat verdwijnt bij ouder worden maar tegelijk is ze manipulatief en kwetsend. Een stuk van Jesse is een hert gevangen in koplampen maar een ander deel is een demon.”

Dromen van een vrouwelijke superheld

“Creativiteit gaat over reacties opwekken” blijft Nicolas Winding Refn herhalen en daar slaagt hij keer op keer wonderwel in. Bij de première van The Neon Demon in Cannes waren de meningen erg verdeeld, variërend van briljante tot lege cinema, en wist de filmmaker een polemiek te creëren door zijn landgenoot Lars von Trier de grond in te boren en provocatief zichzelf te bewieroken : “I’m glamour, I’m vulgarity. I’m scandal. I’m gossip. I’m the future. I’m the counter culture. I’m commercial reality.”

BRONSON

Zoveel is duidelijk, de Deense cineast wil vooral geen onverschilligheid opwekken en kan enkel films maken en produceren die hij zelf wil zien. Als producent wordt dat een remake van de horrorthriller Maniac Cop en als regisseur de spionagethriller The Avenging Silence. Respectievelijk splatter cinema en James Bond avonturen maar dan in een arthouse jas.

THE NEON DEMON

Toch stuurt Nicolas Winding Refn ook signalen uit dat hij uit het arthouse circuit wil ontsnappen om zich te wagen aan een mainstream comic verfilming. Hij droomt van “een grote Hollywoodfilm die veel geld kost en waar tijdens het draaien veel mensen met mobiele telefoontjes rondlopen.” De vrouwelijke superhelden Batgirl en Wonder Woman dragen zijn voorkeur weg maar het is de vraag of de studio’s hun kip met de gouden eieren in handen willen geven van de Deense ‘Picasso van het geweld’. Wordt vervolgd.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen bij MOOOV, Nicolas Winding Refn)

THE NEON DEMON: Nicolas Winding Refn, F-D-Zw 2016, 118′; met Elle Fanning, Christina Hendricks, Keanu Reeves; extra’s: documentaire, audiocommentaar; dis.TwinPics

THE NEON DEMON