Brian De Palma: Spanning en emotie tastbaar gemaakt via visueel vertelde verhalen

CARRIE

Verwarring en illusie vormen zowat de link tussen het imago van Brian De Palma, het medium waarin hij actief is en de films die hij maakt. De Palma is een controversieel cineast die nu eens een goedkoop Hitchcock-imitator werd genoemd (Obsession), dan weer een vrouwenhater (Dressed to Kill), een geweldfreak (Scarface), literatuurverkrachter (The Bonfire of the Vanities), inspiratieloze zelfnabootser (Carlito’s Way) of commercieel gerecupereerde stilist (Snake Eyes).

BODY DOUBLE

Het feit dat de onmiskenbaar zeer getalenteerde De Palma als mens stug is (zoals we zelf al tijdens een interview mochten ervaren) en als filmmaker zo complex en moeilijk te vatten is, verklaart voor een stuk de hevigheid van de reacties op zijn films. Een ander element van de verklaring is dat de hoofdthematiek in het werk van De Palma (de bedrieglijke schijn van de samenleving en het illusoire karakter van de mens) wat té nauw samenvalt met de essentie van het medium film (een optische illusie dicht de kloof tussen wat de kijker ziet en wat hij denkt te zien).

Het autoreflexieve aspect van de films van De Palma (het belang van standpuntinname en enscenering bij de interpretatie van een verhaal wordt belicht) plaatst immers zowel de personages (als getuigen) als de kijkers (als voyeurs) voor hun verantwoordelijkheid. In een eerste fase van De Palma’s carrière, toen vooral het idee van ‘pure cinema’ hem fascineerde, gebeurde dit op cerebrale wijze. Daarna, vanaf The Untouchables, dook een morele en emotionele dimensie op in het werk van De Palma. Soms centraal (Casualties of War), soms wat verdrongen door kinetische energie en visuele bravoure (Mission : Impossible).

CASUALTIES OF WAR

Brian De Palma startte zijn carrière met een aantal experimentele films: Greetings, The Wedding Party, Hi, mom ! en Get to know your rabbit. Films die invloeden van de Franse nouvelle vague (op vlak van stijl en structuur) combineerden met een flinke dosis humor. Een absurde, parodiërende humor met een bittere ondertoon die een rode draad blijft doorheen de films van De Palma. En die de motor vormt van films als Home Movies, Wise Guys en The Bonfire of the Vanities. Met het buiten proporties (humoristisch) opblazen van situaties (om ze te bezweren) kan De Palma aanvankelijk een avant-garde publiek plezieren, maar hij merkt snel dat het mainstream publiek massaal afhaakt.

Na de experimentele fase, startte met Sisters een instructieve fase in de loopbaan van Brian De Palma. De thriller bleek een geschikt genre in zijn leerproces, het hielp hem het visueel vertellen van verhalen onder de knie te krijgen. Tegelijk kreeg de cinema van De Palma ook een referentieel karakter. Zijn films verwijzen naar andere films (vaak van Alfred Hitchcock) maar ook naar hun auteur en zijn angsten én naar het publiek en zijn voyeurisme. Er wordt een blik geplaatst tussen de kijker en het gebeuren. Het zijn films over angst, verwarring, agressie, schuldgevoel.

¨PHANTOM OF THE PARADISE

Geen films waarvan deze dingen de motor zijn dus. Het is  daarentegen juist deze scheiding, deze ontdubbeling tussen het beeld en dat waarnaar verwezen wordt, die zowel het onderwerp als de stijl van De Palma uitmaakt. Zijn cinema draait rond scheiding, afstandname en ontdubbeling. Dat resulteert in personages die schizofreen zijn (Sisters, Dressed to Kill), die een dubbelganger hebben (Obsession, Body Double), die zich verbergen achter een masker (Phantom of the Paradise) of een pose (Scarface), die de scheiding tussen lichaam en geest overwinnen (Carrie, The Fury). Terwijl er soms ook een loskoppeling van beeld en geluid is (Blow Out) of een opsplitsing van het beeld (Sisters). Deze techniek van opdeling en scheiding wordt verbonden met verwarring en misleiding. Niets is immers wat het lijkt.

Niet onbelangrijk was dat De Palma aanvankelijk de visuele narratie vanuit een technisch oogpunt benaderde. Logisch want hij had meer een technologische dan een literaire vorming genoten. In zijn jeugd was hij een vermoed knutselaar en hij leek lang voorbestemd te zijn om computerspecialist te worden (een profiel dat men herkent in sommige mannelijke personages van Home Movies, Dressed to Kill, Blow Out, The Untouchables en Mission : Impossible). De Palma benaderde een film als Vertigo (één van zijn favoriete voorbeelden) dan ook pragmatisch, hij trachtte uit te zoeken hoe deze film van Hitchcock werkte. Daarbij kwam hij eerst uit bij techniek en structuur. Pas later, wanneer hij uitgegroeid was tot vakman, zou De Palma spanning beginnen verbinden met emotie en moraliteit.

DRESSED TO KILL

Brian De Palma ziet het ‘point of view shot’ als basiselement van film. De toeschouwer ziet daardoor zo veel of zo weinig als het personage zelf. En moet zich ook trachten te redden uit een verwarrend kluwen van impressies. De kijker wordt zo betrokken bij personages die ofwel acteur, ofwel voyeur zijn. Voyeurs (Sisters, Obsession, Blow Out, Body Double, Raising Cain) zijn getuigen die slachtoffer worden wanneer ze in het gebeuren verwikkeld raken. Het gewelddadige en sexueel geladen ‘spektakel’ laat ook de voyeur niet ongeschonden achter.

De kwetsuur is moreel (verantwoordelijkheid, betrokkenheid, schuld) en emotioneel (angst, onmacht, woede, verdriet). Maar ook de rol van acteur is niet gevaarloos. De zogenaamd actieve helden (Carrie, The Fury, Scarface, The Untouchables, The Bonfire of the Vanities, Carlito’s Way) dreigen immers constant de controle te verliezen: door buiten zichzelf te geraken of door gemanipuleerd te worden. In het universum van De Palma zijn noch onschuld, noch zelfstandigheid een optie. Iedereen verkeert in een permanente staat van bedreiging en verwarring. De wereld blijft fundamenteel onvatbaar.

CARLITO’S WAY

Daar waar bij Brian De Palma het ‘spektakel’ (moord en misleiding) aanvankelijk slechts de katalysator van het gebeuren is, overlapt het langzamerhand de volledige film. Met wel heel erg verschillende resultaten: films die uit evenwicht geraken (The Bonfire of the Vanities), die een hermetische en ontoegankelijke spielerei worden (Raising Cain) of waar de kinetische energie de emotionele stuurloosheid en misleidende dramatiek naar de achtergrond dringt (Mission : Impossible). Maar ook films die voortgestuwd worden door een verontrustend verhaal en complexe personages, zoals in The Untouchables en Carlito’s Way.

MISSION : IMPOSSIBLE

Of films waar suspense verbonden wordt met dramatiek, emoties en moraliteit. Zoals in Casualties of War, waar de terreur verhoogd wordt door de duur van de misdaad (de mishandeling van het Vietnamese meisje wordt gerokken), de fataliteit van het gebeuren (de dodelijke afloop ligt vast) en de zwakte van de getuige (de voyeur is te laf om acteur te worden op het ogenblik dat het voor het slachtoffer relevant is).

De cinema van Brian De Palma wordt door critici al te vaak gereduceerd tot een briljante oppervlakte. Tot soepele camerabewegingen, ingenieuze scnes en expressionistische kleure n. Maar de gladde, steriele wereld die De Palma zo schetst verhult een onderliggend spanningsveld. Gewelddadige erupties onthullen een afschuwelijke realiteit die het gevolg is van seksuele repressie, religieus fanatisme en machtswellust. De oppervlakte staat symbool voor het ‘normale’ Amerika waarin iedereen gedwongen wordt zich te integreren. Maar schijn bedriegt en alles, zowel mensen als situaties, zit anders in elkaar dan op het eerste zicht lijkt. Bovendien blijkt de illusie het resultaat van manipulatie (lees: enscenering) en interpretatie (lees: standpunt).

BLOW OUT

De films van De Palma ensceneren een oppervlakkige illusie (met film-in-de-film scènes legt De Palma in Blow Out, Body Double en Mission : Impossible meteen zijn kaarten op tafel) om ze opnieuw te vernietigen en chaos, misleiding en gewelddadigheid bloot te leggen. De held, voyeur en/of acteur, kan zich bevrijden door zichzelf (zijn zelfbeeld) te vernietigen. Daarom staan de films van De Palma ook bol van zowel angst als fascinatie voor losbarstend geweld en oncontroleerbare seksualiteit . De barst in de illusie wordt zowel gevreesd als verhoopt. Het moment van de waarheid is voor de tragische helden van De Palma het einde van een bepaald illusoir leven én het begin van een écht, emotioneel leven. Film is voor Brian De Palma een gevecht met de dood.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in Film & Televisie)

OBSESSION

FILMOGRAFIE BRIAN DE PALMA:

1968: Greetings
1969: The Wedding Party
1970: Hi, mom !
1972: Get to know your rabbit
1973: Sisters
1974: Phantom of the Paradise
1975: Obsession
1976: Carrie
1978: The Fury
1979: Home Movies
1980: Dressed to kill
1981: Blow Out
1983: Scarface
1984: Body Double
1986: Wise Guys
1987: The Untouchables
1989: Casualties of War
1990: The Bonfire of the Vanities
1992: Raising Cain
1993: Carlito’s Way
1996: Mission: Impossible
1998: Snake Eyes

2000: Mission to Mars

2002: Femme fatale

2006: The Black Dahlia

2007: Redacted

2012: Passion

2019: Domino

BRIAN DE PALMA