De zomer van Barbie en Oppie: Roze dromen en donkere angstvisioenen

De Hollywoodkassa rinkelde méér dan behoorlijk deze filmzomer. Dat was lang geleden. En vrij onverwacht, want ondanks de op volle toeren draaiende marketingmachine leken de belangrijkste blockbusters vooraf een gok. Vraag was immers of het publiek wel door een roze of donkere bril zou willen kijken naar de comeback van een plastic universum of angst voor het einde van de wereld. Maar Greta Gerwigs ‘Barbie’ en Christopher Nolans ‘Oppenheimer’ sloegen aan en dat leverde volle zalen op. Een beetje goed nieuws voor een industrie die zich in de voet schoot door de legitieme eisen van acteurs en scenaristen te negeren.

Things to do wanneer je op vakantie in Los Angeles bent: filmpje meepikken in het legendarische en fraaie Chinese Theatre op Hollywood Boulevard. Daar staan deze zomer Barbie én Oppenheimer op het programma. Het werd, ook al met het oog op de kids, voor ons eind juli Greta Gerwigs Barbie & Ken avontuur. Op smaak gebracht door een, niet enkel omwille van de LA en Venice Beach inside grappen, laaiend enthousiast publiek.

We zullen het niet snel vergeten. De juichkreten en het applaus na “I’m just so tired of watching myself and every single other woman tie herself into knots so that people will like us” aan het einde van Gloria’s “it’s literally impossible to be a woman”-speech. Als kinderfilm voor volwassenen charmeert Barbie met een mix van humor, kritiek en relativering. Regisseur-scenarist Greta Gerwig (Lady Bird, Little Women) en medescenarist Noah Baumbach (regisseur van Frances Ha, Mistress America en Marriage Story) legt op nonchalant-vrolijke wijze de vinger op pijnpunten in onze hedendaagse samenleving.

Hi, Barbie! Hi, Ken!

Dat levert herkenbaarheid op – een krachttoer gezien het kunstmatige universum vol roze en plastic waarin Barbie, Ken & co verkeren – en een speelse introductie van feministische ideeën. Ook een peilen naar de functie van rolmodellen, de ondermijning van patriarchale idealen en de contradicties die spelen in de consumptiemaatschappij. Niet via een drama of een tragedie maar via een komedie. Barbie is Legally Blonde, Bridesmaids en Mean Girls 2.0. Een vrouwenkomedie die meisjescultuur én emancipatie gebruikt als motor van het verhaal.

Een heerlijke 2001: A Space Odyssey pastiche maakt meteen duidelijk waar het op staat. In een woestijnlandschap dat herinnert aan Stanley Kubricks legendarische evolutiescène nemen jonge meisjes de plaats in van de mensapen die via botten gereedschap/wapens ontdekken onder impuls van een vreemde monoliet. Deze genderloze zuil wordt hier een reusachtige pop/volwassenen vrouw. Barbie zet, in haar iconische bikini, ‘fans’ aan om de eigen babypoppen stuk te slaan. Hun nieuw speeltje annex rolmodel luistert naar de naam Barbie. Roze letters vormen het door producent Mattel tussen 1975 en 1991 gebruikte logo dat ons hier met een knipoog naar het Hollywood Sign richting Barbie Land gidst. Om ook nog langs Venice Beach te passeren.

President Barbie

Regisseur-scenarist Greta Gerwig (°1983) verwijst naar het oorsprongverhaal van Barbie – Ruth Handler kreeg in 1959 het idee voor de pop toen ze merkte dat in haar dochters fantasie papieren popjes droomfiguren werden – om aan te geven dat het inruilen van de stereotiepe babypop voor een rolmodel-pop belangrijk was. Jonge meisjes waren plots niet enkel mini-moeders maar konden zich spiegelen aan volwassen vrouwen. Dokters, bouwvakkers, astronauten, rechters, … Barbie Land evolueerde tot een matriarchale samenleving waar volgens Gerwig (in Rolling Stone) “huizen geen muren hebben omdat je je nooit moet verbergen en er niets is waar je je voor hoeft te schamen.” Een universum van vrouwelijke solidariteit en positieve vibes. “Barbie has a great day every day. Ken only has a great day if Barbie looks at him“, zo vat de verteller het samen.

Tegelijk inspireert Barbie’s ‘perfectie’ Gerwig tot de dramatische verhaalboog. “Barbie is letterlijk van plastic,” benadrukt de scenarist-regisseur (in Elle), “ze verandert niet. Als je haar weggooit, zou ze niet verdwijnen. Als ik dat personage een beetje menselijkheid kan geven, dan heeft dat op zichzelf al iets betekenisvols. Als dubbele spiegel in de film is Margot Robbie ook een persoon van wie we verwachten dat ze perfect is. Wat betekent het dat we dat doen? Mag zij uit elkaar vallen en kwetsbaar zijn?”

Roze plastic met doornen

“Ik vertrok van het idee Barbie Land, de plaats waar geen dood, ouder worden, pijn of schaamte bestaat,” vertelt Gerwig (aan Rolling Stone). “Het personage moet er weg om te worden geconfronteerd met alles wat ontbreekt in deze kunstmatige wereld.” Emoties, pijn, verlies, dood. De drang naar bescherming ook. Vandaar de tocht van Barbie, de vlucht naar een Real World die ook een verhoogde realiteit is (perfect weerspiegeld door Venice Beach).

Van rolmodel wordt Barbie in die realiteit een clichéfiguur, de weerspiegeling van een seksistisch, patriarchaal ideaal van ‘vrouw zijn’. Ver verwijderd van haar identiteit. Schrijnend onrechtvaardig. Maar Barbie Land is als omgekeerde wereld, waar Barbies regeren en Kens de onderdrukten zijn, net zo onrechtvaardig. Barbie geeft aan dat er veel schort aan onze beeldvorming én samenleving. “Het idee is dat hiërarchische machtsstructuren niet geweldig zijn”, aldus Gerwig.

De filmmaker kiest voor absurde humor, het sporadisch doorbreken van de vierde muur (wanneer Barbie zegt “ik ben niet meer mooi” spreekt de verteller ons aan: “nota aan de filmmakers, Margot Robbie is niet de actrice om dit punt te maken”), een extreem kleurenpallet, een verhoogde realiteit en uitvergrote emoties. Barbie is een hedendaagse Shakespeariaanse komedie, heel theatraal maar tegelijk erg menselijk en authentiek. Een roze droom met doornen.

Shakespeariaans

Ook Christopher Nolan (°1970) tovert graag met kleur, droombeelden en Shakespeariaanse emoties. Maar humor moet bij de regisseur van de Batman trilogie, Insomnia, Inception, Interstellar, Dunkirk en Tenet plaats ruimen voor tragiek. “Cinema geeft de mogelijkheid om in iemands anders geest te leven tijdens de duur van een film”, vertelde hij ons naar aanleiding van zijn doorbraakfilm Insomnia.

Concreet: “Film maken is beelden achter elkaar plaatsen en ontdekken welk effect dat op kijkers heeft. Van het moment dat je de beelden aan anderen laat zien, ben je bezig met waarneming, met manieren van waarneming en een alternatieve manier van bekijken. Je begint ook na te denken over de perceptie van anderen. Van jongs af aan ben ik geïnteresseerd in dromen, wat me fascineert is het idee dat tijdens de slaap je geest in een droom een wereld creëert die je als echt ervaart.”

Immersieve cinema

Cinema heeft voor Nolan iets van dromen met open ogen. Hij houdt er van kijkers onder te dompelen in een andere wereld of in de geest van zijn protagonisten. Film is verwant met goochelen, onderstreepte het illusionisten-drama The Prestige en Oppenheimer protagonist J. Robbert Oppenheimer. ‘Oppie’ voor de vrienden, illustreert het mysterie van kwantummechanica via de stelling dat licht (ook het licht dat door een filmprojector gaat) bestaat uit deeltjes en golven. Eigenlijk kan dit niet, “het is een paradox en toch werkt het.” Niet alles kan eenduidig verklaard worden, eigenlijk ook mijn hoofdpersonage niet, suggereert Nolan. Maar dat maakt de zoektocht niet minder boeiend en intens.

Oppenheimer werd aangekondigd als Nolans eerste biopic maar de regisseur doet ons meteen de verwachtingen bijstellen. “Prometheus stal het vuur van de goden, en gaf het aan de mens. Voor straf werd hij vastgeketend aan een rots”, lezen we en die openingsquote wijst eerder richting (Griekse) mythologie en waarschuwingsverhaal. Het openen van de doos van Pandora wordt een centraal thema van wat meer een politieke paranoiathriller is dan een actiefilm, het genre waarin Nolan meestal actief is. Een epische thriller waar de protagonist niet het slachtoffer is van een samenzwering maar in een toestand van eeuwig lijden verkeert.

Intense trip

Nolan duikt in de geest via woorden, Oppenheimer heeft wat van een praatfilm, maar ook via beelden. Het begint met bevreemdende, poëtische beelden van minuscule deeltjes, lichtflitsen en vuurballen die door de geest van de jonge Oppenheimer spoken wanneer hij tijdens het interbellum door Europa trekt om leermeesters op het vlak van kwantummechanica te ontmoeten. Later worden de visuele intermezzo’s nachtmerrieachtige excursies die de obsessies en trauma’s van de wetenschapper tijdens en na de Tweede Wereldoorlog visualiseren.

Oppenheimer gaat heen en weer tussen tijdsgewrichten, springt van scènes-uit-het-leven in kleur naar zwartwit-opnamen van een Senaatshoorzitting die de neergang van Oppenheimers Nemesis Lewis Strauss orkestreert. Het opzet is geen realistische, historische reconstructie maar een onderdompeling in de geest van de protagonist, een intense en subjectieve trip gedreven door angst, verwarring en schuldgevoelens.

“Ik schreef het scenario in de eerste persoon”, zegt in Nolan in een Total Film interview. “Oppenheimer is objectief en subjectief. De kleur-scènes zijn subjectief, de zwartwit-scènes objectief.” De film “focust op de ervaring van een man, op de kijk van een man op de wereld.” Nolan voelde zich altijd al “aangetrokken tot enigmatische protagonisten, personages die een zekere ambiguïteit bezitten, maar Oppenheimer is veruit de meest ambigue en paradoxale. Dat is, gezien mijn drie Batman-films (Batman Begins, The Dark Knight, The Dark Knight Rises), veelzeggend.”

Verengde blik

De subjectieve aanpak van Nolan levert intense, beklijvende cinema op. Urgente cinema ook. Mede doordat zijn speciale effecten niet computer gedreven zijn, geluid sfeer schept maar door contrast met stilte de eerste nucleaire explosie extra impact bezorgt, briljante acteurs (Nolan verzamelde een sterrencast) krachtige dialogen krijgen, een strak narratief ritme wordt aangehouden en Oppenheimer qua psychologische diepgang verder gaat dan de klassieke Hollywood blockbuster. Met een ‘held’ die wat van een ‘schurk’ heeft (zijn houding ten opzichte van vrouwen en collega’s is weinig respectvol, eerlijk en trouw) en wiens vervormde blik ook een selectieve blindheid impliceert.

Die verengde blik is tegelijk de kracht en de achilleshiel van Nolans intense drama. Het emotionele portret van ‘de vader van de atoombom’ werkt, maar er blijft ook heel wat buiten beeld. Of juister: veel aspecten blijven onderbelicht. Zo is Oppenheimer geen film over de slachtoffers van nucleair geweld, over de rol van het militair-industrieel complex, over Amerikaans imperialisme of over de impact van de Koude Oorlog en de communistenjacht.

Moreel geweten

Onderwerpen die aanwezig zijn, maar via de subjectieve insteek vooral als zaken die in de geest van de protagonist verdrongen en genegeerd werden. Oppenheimer ziet hoe het leger de controle over zijn uitvinding overneemt, hoort dat het inzetten van de atoombom niet meer nodig is en merkt dat kritische collega’s hun carrière in rook zien opgaan, maar kijkt snel de andere kant op.

Na Hiroshima en Nagasaki, maar vooral na de oorlog, ontpopt Oppenheimer zich tot een felle tegenstander van massavernietigingswapens, de afschrikkingsfilosofie en de bewapeningswedloop. Toch blijft zijn motivatie ook voor Nolan ambigu. “Wanneer heb je precies een moreel geweten ontwikkeld, toen je het wapen ontwikkelde of achteraf?”, krijgt Oppenheimer naar het hoofd geslingerd tijdens een hoorzitting. Spijt, schaamte en sluwheid lijken bij de wetenschapper verstrengeld.

Dat Oppenheimer vooral bekommerd was om zijn eigen imago, liever herinnerd werd omwille van het wetenschappelijke aspect van het Manhattan Project dan om de vernietigende gevolgen van de bom, is een mogelijkheid die open blijft. Vandaar dat hij het martelaarschap omarmt. “Ik heb mijn redenen” reageert Oppenheimer op de vraag waarom hij zich laat vernederen wanneer zijn vergunning tegen het licht wordt gehouden door demagogische, reactionaire overheidsambtenaren. Vreemd voor iemand met een aanzienlijk ego. Toch wil Nolan ook overwegen dat Oppenheimer als naïeve wetenschapper de gevolgen van zijn uitvinding niet inzag.

Andere tijden

Collega Niels Bohr slaat Oppenheimer met de vernietigende gevolgen om de oren: “You are the man who gave them the power to destroy themselves, and the world is not prepared.” Oppie verzamelt een groep opgewonden Ken Nerds rond zich maar Nolan gaat niet mee in de hoerastemming binnen deze mannelijke bubbel, succes heeft vooral een prijs. Een prijs die de wereld betaalt omdat een tijdperk van gevaar, angst en paranoia start. De wereldorde is veranderd en de mensheid dreigt zichzelf te vernietigen.

Maar ook het individu betaalt een prijs. Het gevaar van een nucleaire Apocalyps verankert existentiële angst in ons onderbewustzijn. Nolan maakt schrik voor de bom – de onderstroom van films als Kiss Me Deadly (Robert Aldrich), The Day the Earth Caught Fire (Val Guest), On the Beach (Stanley Kramer), Dr. Strangelove (Stanley Kubrick), Planet of the Apes (Franklin Schaffner) en The Day After (Nicholas Meyer) – persoonlijk. Tijdens zijn overwinningsspeech ziet Oppenheimer een witte lichtexplosie en de afbladerende gezichten van toehoorders.

Angstbeeld

Een daarvan is de dochter van de regisseur. Christopher Nolan is gefascineerd door Oppenheimers ambiguïteit maar vooral ook begaan met de toekomst van onze wereld. Vandaar dat hij aan het einde van de film terugkeert naar de ontmoeting tussen Oppenheimer en Albert Einstein in Princeton tijdens de oorlog. Om aan te geven dat de vermoedens van über narcist Strauss fout waren. Het gesprek ging nièt over hem.

Wel over het mogelijke einde van de wereld. “Toen we met onze berekeningen naar u kwamen, dachten we een kettingreactie te kunnen starten die de wereld zou kunnen verwoesten,” zegt Oppenheimer, “en ik denk dat we dat gedaan hebben.” Nolan herinnert er ons aan dat de doos van Pandora geopend is. Op 16 juli 1945 toen om 5u30 ’s ochtends de eerste atoombom, codenaam Trinity, tot ontploffing werd gebracht.

Het gevaar is nooit weggegaan maar door de oorlog in Oekraïne wordt het besef urgenter. Christopher Nolan heeft met Oppenheimer niet enkel een filmisch meesterwerk gemaakt, hij drukt ons bovendien via verontrustende cinema op de gevaren van nucleaire wapens en oorlogsvoering. Welkom op een moment dat wapens en wapengekletter als oplossingen worden gepresenteerd en het militair-industrieel complex weinig tegenstand krijgt.

Barbenheimer

Het is verheugend dat films als Oppenheimer en Barbie – grote publieksfilms die geen sequels zijn en niet draaien rond foutloze superhelden – zalen doen vollopen door urgentie, relevantie en entertainment te combineren. In Film Stories reageerde Francis Coppola, de Amerikaanse regisseur die de laatste hand legt aan zijn droomproject Megalopolis, uitermate enthousiast op het Barbenheimer-fenomeen.

“Het feit dat films die rijk zijn aan ideeën succes kennen, is een overwinning voor cinema”, aldus Coppola. En “my hunch is that we’re on the verge of a golden age of wonderfully illuminating cinema seen in large theatres.” We kunnen maar hopen dat de regisseur van The Godfather en Apocalypse Now gelijk heeft.

IVO DE KOCK

BARBIE van Greta Gerwig. USA, 2023, 114’. Met Margot Robbie, Ryan Gosling, America Ferrera, Issa Rae, Kate McKinnon. Scenario Greta Gerwig & Noah Baumbach. Fotografie Rodrigo Prieto. Muziek Mark Ronson & Andrew Wyatt. Montage Nick Houy. Distributie Warner. Release 19 juli 2023.

OPPENHEIMER van Christopher Nolan. USA, 2023, 180’. Met Cilliam Murphy, Emily Blunt, Matt Damon, Robert Downey Jr., Kenneth Branagh, Florence Pugh. Scenario Christopher Nolan, Kai Bird & Martin Sherwin. Fotografie Hoyte Van Hoytema. Muziek Ludwig Göransson. Montage Jennifer Lame. Distributie Universal. Release 19 juli 2023.