‘Mi País Imaginario’ van Patricio Guzmán: Chili tussen tragedie en hoop

mrt 15, 2023   //   by Ivo De Kock   //   Algemeen, documentaire, genre, portret, regisseur, thema  //  Reacties uitgeschakeld voor ‘Mi País Imaginario’ van Patricio Guzmán: Chili tussen tragedie en hoop
Mi País Imaginario

Met de camera in de hand legde de Chileense documentairemaker Patricio Guzmán zowel de sociale omwenteling van verkozen president Salvador Allende als de 11 september 1973 staatsgreep van militaire dictator Augusto Pinochet vast. De Chileense tragedie zou de rode draad door zijn oeuvre blijven. Met woede, pijn, verdriet en nostalgie als ondertoon. In ‘Mi País Imaginario’ komen voor het eerst opnieuw hoop en rebelse dromen in beeld.

“Wanneer ik tijdens de staatsgreep van 1973 niet gevangen genomen was, zou ik een ander filmmaker geworden zijn” blijft Patricio Guzmán (° 1941) herhalen. De Chileense radicale documentairemaker werd nog strijdvaardiger en focuste op één onderwerp: Chili. “In bijna elke film die ik maak zien we L’Estadio National (n.v.d.a. het Chileense nationale voetbalstadion in Santiago) alsof ik een voetballer was,” zegt commentator Guzmán in zijn nieuwste Mi País Imaginario, “tijdens Pinochets dictatuur was dat het grootste concentratiekamp. Ik zat er met duizenden anderen gevangen. Dat heeft me voor altijd veranderd.”

Patricio Guzmán draait Mi País Imaginario

11 september

Niet iedereen associeert ’11 september’ enkel met de Twin Towers en de aanslagen op Amerikaanse bodem. Voor Chilenen is de dag ook en vooral verbonden met de door de CIA gesteunde staatsgreep van 1973. De militaire coup o.l.v. generaal Augusto Pinochet liquideerde de verkozen regering van Salvador Allende en de repressie die ermee gepaard ging eiste een zware tol. Met vele dode en verdwenen burgers, martelingen en jarenlange terreur, gedwongen immigratie en verbanning. Terwijl het neoliberalisme Chili in zijn wurggreep kreeg.

De impact van deze ‘9/11’op Chili en de Chilenen – in eigen land en in het buitenland – was enorm en van lange duur. Het leven van Patricio Guzmán en zijn landgenoten veranderde ingrijpend. Zelf maakten we kennis met het engagement, de cultuur en veerkracht van gevluchte vakbondslui, MIR-militanten, muzikanten en filmmakers (Raul Ruiz, Helvio Soto) toen we eind jaren zeventig in Antwerpen, Amsterdam en Parijs informatie gingen sprokkelen n.a.v. een eindwerk over de ‘Ontwikkeling van de militante film in Chili’. Die ervaring maakte indruk en zorgde ervoor dat we Chili en zijn filmmakers met een mix van warmte en pijn bleven volgen.

La batalla de Chile: La lucha de un pueblo sin armas van Patricio Guzmán.

In vuur en vlam

Met Mi País Imaginario (2022) schetst Patricio Guzmán het verloop van een in 2019 – op het moment dat de documentairemaker zijn poëtisch getint drieluik Nostalgia de la luz (2010), El botón de nácar (2015) en La cordillera de los sueños  (2019) afslootChileense volksopstand die losbarstte toen de regering de prijzen voor metrokaartjes wilde verhogen (de metro van Santiago is overigens nadrukkelijk aanwezig in La cordillera de los sueños). Maar openen doet Guzmán met zijn stem en met beelden uit een ander, legendarisch geworden, drieluik, The battle of Chile aka La batalla de Chile: La lucha de un pueblo sin armas (1975, 1976, 1978).

Enkele opnamen daarvan zaten ook al in zijn debuut El primer año (1972), een documentaire die erg in de smaak viel van de Franse cineast Chris Marker (Le fond de l’air est rouge, Sans soleil). Bij zijn bezoek aan Chili – in het kader van het met Miguel Littin gedraaide On vous parle du Chili: Ce que disait Allende (1973) – gaf hij Guzmán bijzonder wijze raad: “Als je de brand wil filmen zorg dan dat je van tevoren op de plek bent waar de eerste vlam ontstaat.”

Salvador Allende van Patricio Guzmán.

Dat lukt niet wanneer op 18 oktober 2019 een sociale uitbarsting Chili in vuur en vlam zet (“dit keer heb ik de eerste vlam niet kunnen filmen”) omdat de cineast in Parijs (waar hij nu woont) verbleef maar toen de Chileens socialistische politicus Salvador Allende in 1970 verkozen werd tot president trok Guzmán met de camera kriskras door het land om de reacties op deze politieke aardverschuiving vast te leggen. Na de documentaire El primer año wou hij de verwezenlijkingen van Allende’s Unidad Popular-regering volgen met pelicule geschonken door Marker. Tot de staatsgreep die plannen doorkruiste.

Militante film

Met een kleine ploeg, ‘The Third Year Team’ (een verwijzing naar het derde regeringsjaar), was Guzmán begin 1973 gestart met het maken van actualiteitsbeelden (bijeenkomsten, persconferenties, demonstraties) en het afnemen van straatinterviews. Vanaf 11 september zet hij koppig door om ook de repressie en de confrontaties vast te leggen. Dat leidde tot een in Cuba afgewerkt drieluik over ‘de strijd van een volk zonder wapens’. Deel 1 focust op de periode voor de staatsgreep, deel 2 gaat over de staatsgreep en in deel 3 worden het verzet van de ‘cordones industriales’ (de arbeidersverdedigingscomités) belicht. Jaren later wordt deze trilogie aangevuld met Chile, la memoria obstinada (1997), een verslag van de eerste voorstelling van de trilogie aan een nieuwe generatie Chilenen, zeven jaar na het einde van de dictatuur.

El botón de nácar van Patricio Guzmán.

Tijdens het in ‘direct cinema’ traditie draaien in 1973 werd Guzmán gearresteerd, opgesloten in het Estadio National en vrijgelaten. Om miraculeus met filmbobijnen en aantekeningen onder de arm uit Chili te ontsnappen. Met dank aan Marker kon hij terecht in Cuba, waar hij zijn magnum opus La batalla de Chile monteerde. “Het was bevreemdend om de realiteit van doden, rouwende moeders, verdwenen landgenoten en wanhoop achter te laten,” vertelde de filmmaker aan Première, “ik was in Cuba bezig met mijn film, totaal gescheiden van het Chileense lijden.” Maar hij zag zich als een militant met een missie, “de tragedie moest gereconstrueerd worden via cinema.” Niet door te analyseren maar door te getuigen. Vanuit een progressief engagement.

Kroniekschrijver

Meer dan lot- en generatiegenoten zoals Raul Ruiz, Valeria Sarmiento, Helvio Soto en Miguel Littin zou Guzmán de chroniqueur van de Chileense geschiedenis worden. Nadat hij, gedreven door woede, in quasi ‘real time’ naar Pinochets staatsgreep had gekeken in zijn militant drieluik wou de cineast nochtans stoppen met films te maken en bezig te zijn met Chili. In exil voelde Guzman zich verloren. Hij vond zichzelf terug door een zoektocht naar het collectieve Chileense geheugen via documentaire essays. Onderkoelde analyses als El caso Pinochet (2001) en Salvador Allende (2004). Stukjes geschiedschrijving, documentaire portretten, waarin Guzmán universele accenten legde.

Nostalgia de la luz van Patricio Guzmán.

Het zou de laatste keer zijn dat hij de dictatuur, de repressie en de vervlogen sociale dromen frontaal aanpakte. Militante cinema werd ingeruild voor documentaire essays. Persoonlijke reflecties die niet langer beschrijven maar bedenkingen formuleren. “Ik denk na met luide stem,” zegt Guzmán, die via zijn commentaarstem zichzelf inschrijft in zijn drieluik Nostalgia de la luz (2010), El botón de nácar (2015) en La cordillera de los sueños (2019). Bij momenten met dromerige stijl die herinnert aan Werner Herzog maar de pijnlijke nachtmerrie is nooit veraf.

Introspectieve cinema

Het gaat immers om drie poëtische, gestileerde zoektochten naar de identiteit, het geheugen en vooral de trauma’s van Guzmáns geboorteland Chili. Drie cinematografische trips die telkens persoonlijk en universeel zijn. Een trilogie gelinkt aan het patrimonium van Chili. Respectievelijk de Atacamawoestijn in Nostalgia de la luz, Patagonië en de oceaan in El botón de nácar en het Andesgebergte in La cordillera de los sueños. Materie – zand, water en gesteente – wordt verbonden met dromen en filosofische reflecties in intieme, introspectieve cinema met echo’s van Terrence Malick en Stanley Kubrick.

La cordillera de los sueños van Patricio Guzmán.

Maar ook al richt de documentairemaker zijn blik op het heelal, de oceaan, de woestijn of het gebergte vaak komt hij uit bij metaforen die verbonden zijn met traumatische herinneringen en het collectieve geheugen. Waardoor oude obsessies en wonden toch weer aan de oppervlakte komen. In zowel de woestijn als de zee zoeken verwanten naar verdwenen mensen, spoorloze lichamen. Deze trilogie wil de kijker wel geen boodschap serveren of geweten schoppen maar een zintuiglijke ervaring bieden. Aanzetten tot nadenken. De beelden en de commentaar zijn gedrenkt in emoties.

We voelen de nostalgie, de malaise, de desoriëntatie en de pijn van de filmmaker. We volgen zijn speurtocht naar herinneringen, verwoeste dromen en zowel plaatsen als objecten die refereren aan een vervlogen jeugd. “Ik geloof dat onze jeugd ons een leven lang blijft achtervolgen,” stelt Guzmán, “die verdwijnt nooit. Je valt er altijd op terug, je herinnert je dingen uit je jeugd. Dat versterkt ons in het heden, helpt ons bij het leven. Het is een inscriptie die we allemaal hebben.”

La cordillera de los sueños van Patricio Guzmán.

Geheugen en melancholie

Het slotdeel van de trilogie, La cordillera de los sueños, ademt melancholie uit en de getuigenissen van schrijvers en beeldhouwers die praten over Chileense cultuur, de erfenis van de dictatuur, de missie van kunstenaars en de toekomst van het land bevatten een sombere ondertoon. Centrale figuur is Pablo Salas, een cameraman en activist die zowat het alter ego van Guzmán is maar zijn vaderland nooit verlaten heeft.

Salas loopt al sinds de staatsgreep van Pinochet met zijn camera rond op straat om diverse protesten te filmen. Dat leverde bergen beeldmateriaal op, stapels cassettes en filmrollen. Daardoor werd de rommelige werkruimte van Salas zowat het geheugen van Chili. Al haast hij zich om te onderstrepen dat de ergste gruwel uiteraard buiten beeld gebeurde. Niet kon vastgelegd worden, “die moet je zelf verzinnen.” Het roept bij Guzmán de vraag op wat er gebeurd zou zijn wanneer hij zelf in het land was blijven filmen.

La cordillera de los sueños van Patricio Guzmán.

Tussen ontgoocheling en inspiratie

Er klinkt bitterheid door in Salas’ observaties over de politiek-sociale ontwikkelingen in zijn land maar zijn enthousiasme omwille van nieuwe technologie en de transmissie die op gang komt dankzij jonge filmmakers werkt aanstekelijk. “Ik film graag het licht, de positieve kant van ons bestaan” klinkt het bij Guzmán. De bergketen waarover hij zijn camera laat zweven weerspiegelt zijn obsessies.

Met name zijn belangstelling voor de muur tussen Chili en de rest van de wereld, tussen het heden en de jeugd van de cineast. Het gesteente bevat restanten van vroeger, de bergen doen dromen van de toekomst. “We kijken de hele tijd tegen de bergen aan,” aldus Guzmán, “na een tijd veranderen de bergen, veranderen hun kleuren. Dat geeft je inspiratie. Ze roepen lang vervlogen herinneringen op.”

Mi País Imaginario van Patricio Guzmán.

Hoop aan de  horizon

Meteen na de zwart-wit openingsbeelden legt Mi País Imaginario via een close-up (in kleur) van een (rots)steen een bruggetje naar La cordillera de los sueños. Het gebergte dat Chili van de wereld scheidt en stenen vormen de boeksteunen van die film. Hier leggen ze de link met opstandige jongeren die straatstenen uitbreken (“het lijkt of het stenen heeft geregend” zegt commentator Guzmán) als ‘munitie’ voor hun confrontaties met de politie tijdens het sociaal conflict dat in oktober 2019 start. Op het moment dat zijn film uitging in Frankrijk, stipt de documentairemaker aan.

In zijn intentieverklaring wijst Guzmán erop dat La cordillera de los sueños eindigde met zijn “luidop geformuleerde wens bij een vallende ster dat Chili zijn jeugdigheid en vreugde zou terugvinden.” Toen hij zag dat 1,5 miljoen mensen betoogden in de hoofdstad Santiago ontdekte hij “een revolutie, een sociale explosie. Chili had zijn geheugen teruggevonden.” Zijn wens leek uit te komen en een jaar later trok Guzmán voor Mi País Imaginario opnieuw met de camera de straat op om te peilen naar wat voor hem een mysterie was.

Mi País Imaginario van Patricio Guzmán.

Met name de vraag waarom zijn land ontwaakt was. “Sinds de periode van Allende had ik dit niet meer gezien,” aldus de cineast, “zoals in de tijd van de Unidad Popular (de politieke alliantie tijdens het Allende regime) hoorde ik op straat liedjes van Victor Jara en Los Prisioneros. Gezongen door de huidige generatie.” Het werkte inspirerend: “Vijftig jaar na La batalla de Chile trok ik opnieuw de straat op om te zien wat er gebeurt.”

De nieuwe strijd

Mi País Imaginario focust via documentaire beelden op de betogingen en de brute repressie van de staat – van het heden gaat het daarbij soepel naar het verleden – maar vervangt de straatinterviews van La batalla de Chile door testimonials en weeft met een poëtisch getinte commentaar een rode draad door dit gevecht om rechtvaardigheid. Guzmán creëert een meeslepende, emotionele onderstroom via een opzwepend ritme waarbij actiefoto’s begeleid worden door protestgeluiden en beelden van demonstranten die gehuld in traangasrook de confrontatie met de politie en het leger aangaan.

Mi País Imaginario van Patricio Guzmán.

Ook nieuw is dat enkel vrouwen (EHBO’ers, journalisten, schrijvers, activisten, experts, kunstenaars,…) aan het woord komen, niet alleen om het aandeel van vrouwen in de strijd te belichten maar ook om het belang van emancipatie en het gevecht tegen patriarchaal geweld te benadrukken. Guzmán gebruikt veel drone beelden om het massale aspect van de protesten te benadrukken maar in de krachtigste scène laat hij plots een muur van geblinddoekte vrouwen voor zijn camera opduiken terwijl ze hun strijdgedicht met kalme kracht reciteren.

De vier vrouwen die het gedicht schreven komen aan het woord. “We willen niet onderhandelen, we willen gewoon dat dingen veranderen” klinkt het. En “de opstand is ook een feministische opstand. Het neoliberale systeem en het patriarchaat mogen voor ons in rook opgaan.” Maar vooral het met één stem gebracht gedicht blijft bij: “Het patriarchaat is een rechter die ons veroordeelt omdat we geboren zijn. De straf is het geweld dat je niet kunt zien. Het is niet mijn schuld, ik heb er niet om gevraagd. De verkrachter ben jij. Het is de politie, de rechters, de president. De onderdrukkende staat is een machoverkrachter.”

Mi País Imaginario van Patricio Guzmán.

Imaginair land

“Ik  heb niets van doen met politiek, ik heb een zoon en doe het voor hem” vertelt een meisje in betogers outfit (met bloemen als versiering) aan de documentairemaker. Die stelt vast dat de jongeren “handelen als één lichaam. Zonder ideologie, zonder leiders.” Dat is voor hem hèt verschil met het Chili van de Unidad Popular, het land van zijn herinnering dat voor Guzmán een imaginair, denkbeeldig land is geworden. Een ideaal, een utopie. De massale protesten die in 2019 losbarsten draaien rond eisen om meer democratie, beter onderwijs en gezondheidszorg, een rechtvaardiger samenleving en een nieuwe grondwet. “Het is geen uitbarsting, maar een ontlading” benadrukt een schrijfster, “er is geen weg terug. We gaan dingen veranderen, niet voor ons maar voor volgende generaties.”

Guzmán verbaast zich over de gedrevenheid van de demonstranten. Maar het aan Pinochet herinnerende repressieve geweld maakt hem ook wat angstig. In het besef van het gevaar. Al deelt hij de hoop van een journaliste (die in haar jeugd door haar vader werd meegenomen naar spoorwegstakingen) dat “de vlam het vuur zal leveren dat zorgt voor verandering.” Het roept herinneringen op bij Guzmán: “Wij geloofden in de permanente veranderingen die Allende geïntroduceerd had maar de staatsgreep vernietigde onze dromen en ons leven.”

Mi País Imaginario van Patricio Guzmán.

Hoop en dromen

In Mi País Imaginario is er vooral plaats voor overwinningen. De teruggedraaide maatregelen, het afgedwongen referendum over een nieuwe grondwet, de nieuwe president Gabriel Boric als symbool voor een nieuwe politieke wind. Tegenvallers zoals het referendum dat de nieuwe grondwet wegstemde blijven buiten beeld. “Ik geloof graag dat de droom uitkomt en dat het land we ons voorstelden werkelijkheid zal worden” zegt Guzmán.

Daar waar zijn trilogie Nostalgia de la luz, El botón de nácar en La cordillera de los sueños gedrenkt was in melancholie en Chili’s trauma’s wil Mi País Imaginario vooral hoop en verandering introduceren, de brug slaan tussen verleden en toekomst via (een observatie van) het heden. “Hoop heeft angst overwonnen” stelt de baseline van de film. Dat Chili grote natuurlijke rijkdommen bezit, dat er een immense ongelijkheid bestaat en dat de heersende klasse misprijzend neerkijkt op de ‘gewone Chileen’ is zoals steeds een onderliggende boodschap. Maar het accent ligt op het ontstaan van een tegenmacht. De Chileense revolutie 2.0. De blik die gericht is op een hoopvolle toekomst.

Mi País Imaginario van Patricio Guzmán.

Een nieuw land

Symbolisch is voor Guzmán het centrale plein van Santiago, met het standbeeld van (de 19de eeuwse militair en politicus) Generaal Baquedano, dat “jongeren transformeren in een ruimte voor de toekomst” waardoor het leger besluit het standbeeld weg te halen “om het te redden.” De verontwaardiging die het plaatsen van een omheining rond de lege ruimte opwekt wijst volgens hem op “het einde van een tijdperk.”  En: “ik voel dat er nieuwe tijden aankomen.”

Mi País Imaginario is straffe politieke, poëtische en persoonlijke cinema van een documentairemaker die al een leven lang fungeert als het (film)geheugen van zijn land en volk. De woede, de pijn en het verdriet van de vorige films zijn er nog, maar Patricio Guzmán wil nu vooral ook opnieuw kunnen dromen van zijn imaginair land, van een verenigd volk dat nooit verslagen wordt. El pueblo unido jamás será vencido zoals de massaal overgenomen protestsong van Quilapayun aangaf.

Mi País Imaginario van Patricio Guzmán.

Niet toevallig eindigt Mi País Imaginario met het beeld van stenen gevolgd door Guzmáns woorden. “Ik voel dat er nieuwe tijden aankomen. De stenen vormen nu de fundamenten van een nieuw huis waarin Chili zijn ramen wijd open zal zetten zodat er lucht kan circuleren. Ik begin een nieuw denkbeeldig land te zien, erfgenaam van een historisch traject waarin mensen onvermoeibaar hebben gezocht naar rechtvaardigheid.”

Mi País Imaginario is een briljante documentaire en de perfecte kristallisatie van de ideeën die Patricio Guzmán al een halve eeuw bezighouden. Als getuige, militant, onderzoeker en kunstenaar. Het is ook een toekomstgerichte geloofsbelijdenis. De documentairemaker is er van overtuigd dat de collectieve droom van een denkbeeldig, beter, Chili – de país imaginario – die zijn land de Pinochet dictatuur deed overleven ook nu wel alle problemen zal helpen overwinnen. Dat levert hoopvolle, warme, persoonlijke en urgente cinema op.

IVO DE KOCK

Mi País Imaginario van Patricio Guzmán.

MI PAÍS IMAGINARIO van Patricio Guzmán. Chili – Frankrijk, 2022, 83’. Scenario Patricio Guzmán. Fotografie Samuel Lahu. Montage Laurence Manheimer. Muziek Miranda y Tobar. Distributie Cinéart. Release bioscoop 22 maart 2023. On demand platformen vanaf 20 april 2023. Ook te zien tijdens DOCVILLE, de 19de editie van het Internationaal Documentaire Filmfestival in Leuven, van 22 tot 30 maart 2023.

Oeuvre Patricio Guzmán op dvd:

THE BATTLE OF CHILE.  La batalla de Chile: La lucha de un pueblo sin armas van Patricio Guzmán. Chili-Cuba-Frankrijk, drie delen, 1975, 1976 & 1978, 262’. Scenario Patricio Guzmán. Fotografie Jorge Müller Silva. Montage Pedro Chaskel. Extra’s dvd: Chile, La Memoria Obstinada documentaire, interview met Patricio Guzmán, boekje met o.m. Pauline Kaels review. Distributie Icarus Films Home Video.

SALVADOR ALLENDE & THE PINOCHET CASE. The Pinochet case van Patricio Guzmán, Spanje-Frankrijk-België-Chili, 2001, 110’. Met Salvador Allende, Augusto Pinochet. Scenario Patricio Guzmán. Fotografie Jacques Bouquin. Montage Claudio Martinez. Salvador Allende van Patricio Guzmán, Spanje-Frankrijk-België-Chili, 2004, 100’. Met Salvador Allende, Patricio Guzmán, Isabel Allende. Scenario Patricio Guzmán. Fotografie Patricio Guzmán & Julia Muñoz. Montage Claudio Martinez. Muziek Jorge Arriagade. Extra dvd: Chile, La Memoria Obstinada van Patricio Guzmán, 1997, 59’. Distributie Total Film.

NOSTALGIA DE LA LUZ van Patricio Guzmán. Chili – Frankrijk, 2010, 90’. Met Gaspar Galaz, Lautaro Nunez, Luis Henriquez. Scenario Patricio Guzmán. Fotografie Katell Dijan. Montage Emmanuele Joly & Patricio Guzmán. Muziek Miguel Miranda & Jose Miguel Tobar. Extra’s dvd: Chile, una galaxia de problemas (2010, ’30), vier portretten. Distributie Cinéart.

EL BOTÓN DE NÁCAR van Patricio Guzmán. Chili – Frankrijk – Spanje, 2015, 82’. Met Martin Calderon, Ema Malig, Patricio Guzmán. Scenario Patricio Guzmán. Fotografie Katell Dijan. Montage Emmanuele Joly & Patricio Guzmán. Extra’s dvd: Encuentros aanvullende getuigenissen (’35). Distributie Cinéart.

LA CORDILLERA DE LOS SUEÑOS van Patricio Guzmán. Chili – Frankrijk, 2019, 81’. Met Jorge Baradit, Vincente Gajardo, Pablo Salas.. Scenario Patricio Guzmán. Fotografie Samuel Lahu. Montage Emmanuele Joly & Patricio Guzmán. Extra’s dvd: Patricio Guzmán, les memoires dans la peau, interview Patricio Guzmán, making of, portret Rolando Abarca & Andrea Leible. Distributie Cinéart.