Filmfestival ‘Scéal Eile’: Icoon Stephen Rea en een ‘best of’ Ierse cinema
Openingsfilm ‘The Quiet Girl’ greep net als ‘Close’ naast de Oscar voor Beste internationale film maar bewijst samen met andere blikvangers van ‘Scéal Eile’, het ‘Irish Film Festival’, dat Ierse cinema in prima gezondheid verkeert. Van 21 tot 25 maart is het genieten van o.m. het meeslepende documentaire portret van de vermoorde Noord-Ierse onderzoeksjournalist ‘Lyra’ (McKee), de ontluisterende historische documentaire ‘Secrets from Putumayo’ en ‘Aisha’, een pleidooi voor sociale verandering van Frank Berry, een filmmaker die gezien wordt als de Ierse Ken Loach. Eregast van dit filmfeest is Stephen Rea, de iconische acteur van ‘Angel’, ‘Michael Collins’ en ‘V for Vendetta’.
Goede cinema wringt. Sterke filmmakers gaan tegen de stroom in. Op 17 maart, St. Patrick’s Day, eren Ieren waar ook ter wereld (“Je kan een Ier uit Ierland halen, maar Ierland niet uit een Ier” wist Hollywood monument John Ford) hun dwarse patroonheilige. Met, zo wil het imago, drank en muziek. Dit jaar mag de Ierse filmgemeenschap extra hard meevieren want Ierse cinema is weer zo ‘hot’ als tijdens de golden eighties van Neil Jordan (Angel) en Pat O’Connor (Cal).
The Banshees of Inisherin (Martin McDonagh) groeide uit tot een commerciële hit en ‘Irish talent’ scoorde 14 nominaties bij de Oscars, waaronder die voor beste internationale film met (het Iers gesproken) An Cailín Ciúin aka The Quiet Girl (Colm Bairéad) en het uiteindelijk als beste kortfilm bekroonde An Irish Goodbye, een zwarte komedie van Tom Berkeley en Ross White.
“Je mag je vriend Jezus vertellen dat hij een klootzak is,” zegt Lorcan (James Martin, de eerste acteur met Syndroom van Down die een Oscar won) terwijl hij op de ouderlijke boerderij in landelijk Ierland de urne met asse van zijn overleden moeder vastklemt. “Hij kan soms een beetje een klootzak zijn” geeft pater O’Shea toe voor hij vermeldt dat moeder een bucket list op zak had toen ze dood werd gevonden. “Tenzij Jezus haar terugbrengt zou ik zeggen dat die lijst weinig tot geen nut heeft” pikt de uit Engeland overgekomen broer Turlough (Seaumus O’Hara) in.
An Irish Goodbye toont hoe de broers toch een wensenlijst afvinken – van Tai Chi tot skydiven – en door dit ritueel afscheid dichter bij elkaar komen. Verlies, verdriet, vriendschap, emigratie en terugkeer, Ierland vs Engeland (“de Engelsen zijn geen lolletje” verzucht Lorcan) en de teloorgang van ruraal Ierland passeren als thema’s de revue. Maar op een luchtige, grappige en warme manier. Met sketches die de sfeer van kampvuur verhalen uitademen.
Het succes van An Irish Goodbye bij publiek en de Academy is geen ‘luck of the Irish’ toevalstreffer. Dat was de bijval die de Van Morrison symfonie Belfast (Kenneth Branagh) kreeg evenmin. Ierse verhalenvertellers viseren immers als geen ander op poëtische wijze het hart. Bij het in ontvangst nemen van zijn BAFTA award schetste The Banshees of Inisherin (en The Green Knight) acteur Barry Keoghan met Ierse branie in Londen ‘the bigger picture’: de bekroning “encourages the arts at home, and we are an island of storytelling, great actors and poets and writers.”
Iers filmfeest
Waar is dat feestje? In België. Want met Scéal Eile, of Irish Film Festival Belgium zoals de ondertitel aangeeft, is het Ierse filmfestival terug van alleen tijdens Corona even weggeweest. Van 21 tot 25 maart loopt de grootste editie ooit van het Ierse Filmfestival. In zowel Brussel, Gent als Antwerpen.
Met films, gesprekken, Q&A’s en gasten waaronder de gerenommeerde acteur Stephen Rea, van wie naast Neil Jordans klassieker Angel ook Secrets of Putumayo/Segredos do Putumayo (Aurélio Micheles) en de theaterverfilming van David Irelands Cyprus Avenue (Rhodri Huw & Vicky Featherstone) vertoond worden.
Het verhaal van een eiland
Vintage T-Shirts met “Sin Scéal Eile” bij een afbeelding van muziekinstrumenten en drank ga je niet in de lobby van de deelnemende bioscopen vinden. Dat is misschien iets voor volgend jaar. Maar het festival logo Scéal Eile verwijst volgens onze Ierse bronnen, om festivaldirecteur Declan Lynch niet te vermelden, naar een in Ierland courante uitspraak “Sin sceal eile ar fad” wat zoveel betekent als “that’s another story entirely”, dat is een heel ander verhaal.
Een uitdrukking waarmee Ieren verhalen openen of eindigen, waarmee ze onderwerpen introduceren of afsluiten. De landgenoten van James Joyce blinken immers evengoed uit in het vertellen van verhalen als in het verborgen houden van verhalen. In die spanning tussen vertellen en verzwijgen nestelen filmmakers zich.
Om het verhaal van hun eiland te vertellen, om vergeten geschiedenissen en traumatische gebeurtenissen te belichten, om onderliggende verhalen bloot te leggen of om op de scheidingslijn van tragedie en komedie balancerende personages (zoals in schoolvoorbeeld The Banshees of Inisherin) te portretteren.
Urgente cinema
Dat levert vaak boeiende, dramatische en urgente filmverhalen op. Het is geen toeval dat het Ierse Filmfestival de volgspot richt op straffe, relevante Ierse cinema met films die heikele onderwerpen aansnijden en niet-vertelde verhalen uitspitten. Waarbij het heden en het verleden vaak verstrengelen en clandestiene verhalen botsen met officiële versies.
Films over de opvang van asielzoekers (het omstreden ‘direct provision’ systeem in Aisha), de moord op een onderzoeksjournaliste (Lyra), het zwijgen opleggen van kritische stemmen (Nothing Compares), koloniale misdaden (Secrets of Putumayo), vooroordelen t.o.v. de nomadische gemeenschap (Traveller), spanningen in een gemeenschap verbonden met traumatische gebeurtenissen (Wildfire) en de Ierse identiteit (Cyprus Avenue).
Geen Oscar
Veel kans op een Oscarbekroning maakte het Iers gesproken An Cailín Ciúin/The Quiet Girl (2022) van Colm Bairéad, de openingsfilm van het Iers Film Festival, niet echt maar deze in Ierland commercieel succesvolle adaptatie van Claire Keegans kortverhaal ‘Foster’ is een fijn contemplatief drama over een gesloten meisje dat open bloeit wanneer ze van haar disfunctioneel gezin verhuist naar een met eigen wonden worstelende familie.
In een rurale omgeving ontdekt Cáit voor het eerst tederheid, warmte en liefde. Daardoor slaagt ze er in onder woorden te brengen wat ze denkt, voelt en wenst. Colm Bairéad neemt de tijd om zijn verhaal te vertellen en slaagt erin om onderliggende verhalen – van verwaarlozing en verlies – aan de oppervlakte te brengen zonder grote dramatische conflicten of plot twists. Zowel het krachtig maar pijnlijk open einde als de fraaie beeldvoering van DoP Kate McCullough maken indruk zonder dat de filmmakers zich op de borst kloppen. Alles draait in The Quiet Girl om het meisje in wiens geest we duiken en om de geheimen die ontraadseld moeten worden.
Journalisten onder vuur
“Northern Ireland is a beautiful tragedy, strangled by the chains of its past and its present. It’s a place full of darkness and mysteries. It’s also my home.” Aldus Lyra McKee, geciteerd in Alison Millars Lyra (2022), een documentaire over de Noord-Ierse onderzoeksjournalist en LGBTQIA activist die in april 2019 gedood werd tijdens een politie raid in Derry. Een verhaal vol woede en warmte dat tegelijk aanklacht en eerbetoon is.
Openen doet Millar met het onderstrepen van de passie en de verbetenheid van een jonge vrouw gedreven door het verlangen “uit de zoeken wat er zich afspeelt onder de oppervlakte” en de nood “meer tijd te krijgen om vragen te blijven stellen.” Reeds als tienerjournaliste trok Lyra op onderzoek telkens er zich ‘waarom’ vragen aandienden. Zoals: waarom heeft Noord-Ierland het hoogste zelfmoordcijfer van Europa? Het antwoord lag volgens Lyra in ‘The Troubles’, in de impact van het Noord-Iers conflict op het onderbewustzijn, ook van kinderen die zelf geen getuige waren van geweld.
De Ceasefire babies dus, en de worsteling met de gevolgen van het Goede Vrijdagakkoord (door de regeringen van Ierland en het Verenigd Koninkrijk ondertekend op 10 april 1998) en het toedekken van traumatische gebeurtenissen brengen Lyra op voor onderzoeksjournalisten gevaarlijk terrein. Lyra volgt familieleden en vrienden in hun zoektocht naar het waarom van de moord op de vrouw die zo aandoenlijk “I’m convinced I can change the world” bleef herhalen en hopen. Om uit te komen bij de fatale kogel die Lyra’s zus doet wensen “Ik hoop dat deze kogel hier stopt.” Sterk. Een straffe documentaire.
De koloniale hel
“Secrets from Putumayo (2022) is onze Heart of Darkness,” stelt de Braziliaanse filmmaker Walter Salles (Diarios de motocicleta, On the road), “gefilmd met een uitzonderlijk gevoel voor observatie, relevantie en gevoeligheid.” Terechte lof want deze documentaire van Aurélio Michiles fileert via het portret van de Ierse diplomaat en pionier op het vlak van mensenrechten Roger Casement (hij legde ook de Belgische koloniale gruwel in Congo bloot) de onmenselijke koloniale rubberindustrie in Brazilië.
“Het project ontstond uit het verlangen om zij die geen stem hadden een stem te geven,” aldus Michiles, “het conflict dat de documentaire onderzoekt is het dilemma waar Casement tijdens zijn onderzoek (n.v.d.a. in het Amazonegebied naar de behandeling van inheemse bewoners door de koloniale rubberbaronnen) mee geconfronteerd wordt, wat hem doet twijfelen over zijn identiteit. Het wordt hem duidelijk hoe onrechtvaardig en destructief empires zijn.” De frontale botsing met Groot-Brittannië die volgt eindigt met zijn executie door de Britten en een heldenstatus bij de Ieren.
Micheles citeert, via de stem van festival eregast Stephen Rea, fragmenten uit Casements dagboek en toont onvergetelijk archiefmateriaal maar laat ook nazaten van de mishandelde (slaven)arbeiders aan het woord. Zij putten uit de mondelinge overlevering die het verborgen verhaal in leven hield. “Deze (rubber)plant liet ons achter met een psychologisch trauma,” klinkt het, “rubber kan nuttig zijn maar leidde tot een slachtpartij die bijna eindigde met de uitroeiing van onze bevolking.” Een absolute must see.
De Ierse Ken Loach
Kenneth Branagh droeg Belfast (2021) op aan “those who left and those who stayed.” Emigratie zit zo verweven in het Ierse DNA dat het Direct Provision systeem, de manier waarop Ierland zelf asielvragers aanpakt, choqueert. “Aisha (2022) is het verhaal van menselijke verbinding in een onmenselijk systeem” zegt regisseur Frank Berry die een Nigeriaanse vluchtelinge portretteert die behandeld wordt als een gevangene en worstelt met een Kafkaiaanse bureaucratie. Alleen een empathische bewakingsagent zorgt voor licht in de duisternis.
Lang draagt Aisha haar lot met kalmte en waardigheid maar uiteindelijk slaan wanhoop, frustratie en woede toe. Frank Berry, die gezien wordt als de Ierse Ken Loach, bouwt zijn aanklacht even rustig op maar serveert toch enkele mokerslagen. Hij streeft naar een wetswijziging en hoopt (in Hot Press) “dat Aisha aanzet om hierover te praten. De film kan invloed hebben op kijkers, hen doen nadenken. Dat is de kracht van cinema.” Ook al omdat Berry zeer sterke portretten schetst, voor een realistisch kader zorgt en het menselijk verhaal geloofwaardig houdt. Dit is urgent en krachtig drama.
Krachtige portretten
Ieren zijn verhalenvertellers en portrettisten. Getuige Nothing Compares (2022), het beklijvende documentaire portret van icoon Sinéad O’Connor. Kathryn Ferguson toont ons een non-conformist met uitgesproken standpunten die af te rekenen krijgt met seksisme, nationalisme, de katholieke kerk en de Ierse staat.
Fergus O’Farrell is meer een cultfiguur, een zanger die wereldberoemd in Dublin bleef tot zijn song ‘Gold’ opdook in John Carneys Oscarwinnaar Once (2007). Als apéro bij Breaking Out (2021) van Michael McCormack kan je op YouTube een fragment uit The Little Big Tour of Ireland (Myles O’Reilly) zien waarin componist/acteur Glen Hansard (The Commitments, Once) en Fergus O’Farrell samen een versie van ‘Gold’ opnemen. Uit de blik van Hansard spreekt opvallend veel warmte en respect.
In Breaking Out, met naast opnamemateriaal dat McCormack over de jaren draaide ook getuigenissen van vrienden en bandleden, begrijpen we waarom Hansard zo’n band had met de zanger van de groep Interference die uiteindelijk zou sterven aan de spierdystrofie waar hij al van achtjarige leeftijd mee te kampen had. Hansard kruiste geregeld O’Farrells pad en werkte mee aan diens derde album (dat postuum zou verschijnen). In de meest pakkende scène uit de documentaire zien we Hansard lucht blazen in een darm om O’Farrell te helpen zingen.
“We all die alone” lezen we op een muur graffiti in Sunlight (2023), Claire Dixs verhaal van liefde en terminale ziekte, maar van die eenzaamheid is er geen sprake in Breaking Out. Dit is een verhaal van verbondenheid. Van levenskracht. Van Ierse spirit. De gelijknamige song blijft nazinderen: “So slowly as I die, you can look into my eyes, and see the cold march by, breaking out, I’m reaching out.” Maar dàt is een ander verhaal. Scéal Eile is een wonderlijk Iers filmfeest.
IVO DE KOCK
SCÉAL EILE / IRISH FILM FESTIVAL BELGIUM, 21 tot 25 maart 2023. Brussel (Cinema Galeries, Cinema Aventure, Cinema Flagey), Gent (KASKcinema, Studio Skoop) & Antwerpen (De Cinema). Info: www.bestofirishfilm.be