Werner Herzogs prettig gestoorde mijmeringen, verhalen en verzinsels
Tachtig werd hij op 5 september. Werner Herzog. Legendarisch filmmaker. Dichter. Filosoof. Levenskunstenaar. Operaregisseur. Schrijver. Avonturier. Hypnotiseur. ‘Larger than life’ figuur én verhalenverteller. Zijn verjaardag wordt gevierd met het oorlogsverhaal ‘Het schemeren van de wereld’ en de memoires ‘Ieder voor zich en God tegen allen’. Avonturen gedrenkt in poëzie.
2022 is het jaar van de legendarische filmmaker Werner Herzog (° 1942). Met festivalvertoningen van Thomas van Steinaeckers documentaire Werner Herzog, Radical Dreamer (2022), de release van Herzogs documentaire The Fire Within: A Requiem for Katia and Maurice Krafft (2022), de Toronto première van de recentste Herzog doc Theatre of Thought (2022) én de publicatie van twee boeken: de korte roman Het schemeren van de wereld en de ‘Herinneringen’ Ieder voor zich en God tegen allen. Aan uitbollen is de tachtiger nog niet toe.
Hyperactief levenskunstenaar
De regisseur van o.m. Aguirre, der Zorn Gottes (1972), Nosferatu: Phantom der Nacht (1979), Fitzcarraldo (1982) en Cobra Verde (1987) leek in de jaren negentig wat weg te deemsteren (met documentaires als Little Dieter Needs to Fly en Mein liebster Feind – Klaus Kinski als zeldzame uitschieters) maar schakelde na de eeuwwisseling een versnelling hoger. Ook al had niet elke film dezelfde impact als Grizzly Man (2005), Herzog begon als een bezetene te filmen. En te acteren in films als Incident at Loch Ness (2004), Mister Lonely (2007), Jack Reacher (2012) en zijn eigenste Salt and Fire (2016, als Man with One Story). Om tussendoor zijn cultstatus te verzilveren via The Simpsons.
“Mijn fascinaties zijn niet esoterisch. Allemaal hebben ze met fundamentele vragen omtrent onze identiteit te maken.”
Werner Herzog, Ieder voor zich en God tegen allen
Toen we Herzog tijdens zijn Brusselse passage in 2007 vroegen naar het waarom van dit hoog tempo reageerde hij stoïcijns: “Ik hou van wat ik doe en ik leerde geen deftig beroep, dus wat kan ik zeggen? Er zijn ook te veel projecten die aan de deur kloppen. Ik zie dingen aan de horizon die anderen niet zien. Wat mij daarnaast onderscheidt van de rest is dit: ik kan het uitdrukken. En ik heb een plichtsbesef. Soms zeg ik al lachend: ‘Ik probeer een goeie cinemasoldaat te zijn’. Maar daarachter schuilt een diep gevoel van plicht, van verantwoordelijkheid. Ik moét filmen, dat is mijn lot. En die lotsbestemming heb ik al op zeer jonge leeftijd aanvaard.”
Filmmaker én schrijver
Bezetenheid, lotsbestemming, energie. Het zijn dingen die zowel in het leven van de auteur als van zijn personages – altijd een beetje Herzogs alter ego – een belangrijke rol spelen. Buitenissige figuren beleven steevast onvoorstelbare avonturen in het universum dat de filmmaker en schrijver creëert. De wereld is voor hem een oerwoud waarin mensen strijden tegen elkaar en avonturiers vechten met de natuur. Balancerend op de dunne scheidingslijn tussen zelfontplooiing en zelfvernietiging.
“De consumptiewaanzin die zich over de gehele geïndustrialiseerde wereld heeft verspreid, brengt enorme schade aan de gezondheid van onze planeet toe.”
Werner Herzog, Ieder voor zich en God tegen allen
Don Lope de Aguirre (Aguirre, der Zorn Gottes), Brian Sweeney Fitzgerald (Fitzcarraldo) en Timothy Treadwell (Grizzly Man) zijn zielsverwanten van Hiroo Onada, de Japanse soldaat die gelooft dat de Tweede Wereldoorlog nooit geëindigd was en dertig jaar lang verwikkeld raakt in een strijd met de meedogenloze natuur in de roman Het schemeren van de wereld. Herzog wees op de Duitse schilder Caspar David Friedrich als inspiratiebron. “Friedrich begreep landschappen hoofdzakelijk als een innerlijke staat van menselijke wezens, als een dissectie van de ziel,” aldus Herzog, “hij zag ze niet als een scenische achtergrond. Ik interpreteerde landschappen altijd op dezelfde manier en dat bezorgt me een affiniteit met hem.”
De cinemasoldaat en de eeuwige soldaat
Toen Werner Herzog anno 1997 in Tokio de opera Chushingura ensceneerde schoffeerde hij ongewild componist Shigeaki Saegusa en zijn dinergezelschap door een uitnodiging van de Japanse keizer af te wijzen. Op de vraag wie Herzog-san dan wèl wou spreken antwoordde hij ‘Hiroo Onoda’. “Een week later ontmoette ik hem” lezen we in Het schemeren van de wereld en ook in Ieder voor zich en God tegen allen komt de anekdote aan bod. Herzog gaat er dieper in op de gesprekken die hij voerde met deze mythische figuur en op het waarom van zijn fascinatie.
“Op mijn dertiende voelde ik in München een soort leegte vanbinnen. Het was een soort verlangen naar iets transcendents, naar iets verhevens, dat mij onrust baarde.”
Werner Herzog, Ieder voor zich en God tegen allen
Die ligt voor de hand want dit waargebeurd verhaal is vreemder dan fictie. Hiroo Onoda was een Japanse officier die na de capitulatie van zijn land een vervolg aan Wereldoorlog II breidde door zich dertig jaar te verschuilen in de jungle van een klein Filipijns eiland en te blijven doorvechten tegen ‘de vijand’. Zonder te beseffen dat voor de rest van de wereld de oorlog voorbij is. De Franse cineast Arthur Harari vertelde in de film Onoda (2021) op even sobere als indringende wijze dit waanzinnig verhaal van een man die het recht verloor om te sterven en transformeerde in een eeuwige soldaat. Cinemasoldaat Herzog schreef er een boek over.
Over jungles, heuvels en rivieren
“’Dit is een groene hel’, merkt Akatsu gelaten op. ‘Nee’, zegt Onoda, ‘dit is gewoon een bos’.” De dialogen in Het schemeren van de wereld zijn vintage Herzog en net als cineast Harari vermijdt schrijver Herzog om een vertelstem als leidraad te nemen (hoe voice-over vaak een zwaktebod is illustreert Robin Pronts Zillion). In zijn contemplatieve roman wisselt Herzog filosofische bespiegelingen over tijd, trouw, moed, bezetenheid, waanzin en eenzaamheid af met wonderlijke natuurbeschrijvingen. Inspiratie is hier opnieuw niet National Geographic maar wèl Caspar David Friedrich. De natuur als spiegel voor de innerlijke staat van een mens.
“Het heeft me altijd gefascineerd hoe een collectief geheugen zich soms vanuit de diepten van de tijd manifesteert.”
Werner Herzog, Ieder voor zich en God tegen allen
Ergens tussen droom en werkelijkheid mediteert Herzogs avonturier Onoda niet over zijn gevoelsleven maar over zijn geestestoestand en de stand der dingen, de waanzin van de wereld en profetische dromen. “Was hij destijds een slaapwandelaar of droomde hij het heden, het nu?” Valt wat echt is en wat onecht is nog te onderscheiden? Of is alles een schemering? “De stille indianen in Mato Groso do Sul geloven dat kolibries twee levens tegelijk hebben. Alleen tussen de koeien in Mato Grosso voelt Onoda zich veilig. Zijn hart slaat met hun hart, zijn adem ademt met hen. Hij weet dan, daar waar hij is, is hij. De nacht is voorbij en scholen vissen weten van niets.”
Memoires van een radicaal filmmaker
De toon en stijl van Herzog-de-romancier verschilt amper van die van Herzog-de-documentairemaker. En ook zijn aandacht voor betekenisvolle anekdotes (en details) is vertrouwd. Dat is niet anders bij Ieder voor zich en God tegen allen. De dunne roman over het Japanse icoon wordt gevolgd door een vuistdik boek over het eigen leven. Herinnerd of verzonnen. Overdreven alleszins, net als de filmavonturen van de megalomane narcisten en prettig gestoorde eenzaten in het oeuvre van de cineast. Memoires en geen autobiografie want misschien hapert mijn herinnering wel geeft de man met Beierse roots toe. Zonder verpinken want in zijn visie is het leven een circus en hoort hij zelf thuis in een rariteitenkabinet van vrijbuiters. In het vreemde schuilt schoonheid en authenticiteit.
“In mijn hoofd kwam alles in één keer samen: koortsdromen in de jungle, een stoomschip van minstens driehonderd ton over een berg aan draaikruizen door oerwoudindianen omhoog gedraaid als in de steentijd, de stem van Caruso, grote opera in het oerwoud.”
Werner Herzog, Ieder voor zich en God tegen allen
In de praktijk bewees Herzog dat het imago van heldhaftige, eigenzinnige anarchist meer is dan een pose. Dat illustreert hij met de verhalen gebundeld in deze terugblik. De toon wordt gezet met een briljante anekdote. Omdat hij voor de sciencefictionfilm (een illustratie van het “de tijd was uit zijn voegen” concept) The Wild Blue Yonder (2005) beelden van astronauten nodig had zocht hij contact met de NASA. De betrokkenen bleken sceptisch. Maar “door mijn werk met acteurs en gezicht kan ik vaak dingen herkennen die achter mensen schuilgingen” en dankzij jeugdervaringen durfde hij tegen een van hen te stellen “Ik weet zeker dat u koeien kunt melken.” Dat klopte, “het ijs was gebroken en alle astronauten (…) namen als acteur deel aan mijn film.”
Extatische waarheid
Zoals bij de andere anekdotes die Herzog oprakelt staat er een groot vraagteken bij het waarheidsgehalte. Dat is voor hem geen probleem: “Mijn zoektocht naar waarheid heeft weinig van doen met feiten.” Zijn droomachtig werk peilt niet alleen naar de obsessies van hypnotische figuren maar onderzoekt ook de grens tussen feiten en fictie. Samen met zijn antihelden onderneemt Herzog een queeste naar wat hij ‘ecstatic truth’ noemt; een poëtische realiteit die waarachtiger is dan de documentaire realiteit van de door de ‘professionele verhalenverteller’ uitgespuwde ‘cinéma vérité’.
“Alleen poëzie, alleen de bedenksels van dichters kunnen een diepere laag, een soort waarheid zichtbaar maken. Ik heb daarvoor het begrip ‘extatische waarheid’ gemunt.”
Werner Herzog, Ieder voor zich en God tegen allen
“De vogels hier zingen niet,” zegt Herzog in Les Blanks Fitzcarraldo making of documentaire Burden of Dreams, “ze krijsen hun pijn uit”. Dergelijke existentiële bespiegelingen typeren, samen met de op metaforen lijkende stroom anekdotes, de man die graag focust op gedoemde ondernemingen van visionaire fanaten in een vijandige natuur. Het zijn uitspraken die meer verband houden met ‘aanvoelen’ dan met ‘analyseren’. Voor Herzog is films maken absoluut geen intellectuele oefening of kunst, maar een soort artisanale activiteit verwant met dichten. “Je moet een diepere waarheid zoeken, zoals in poëzie gebeurt. Wanneer je een gedicht van Robert Frost leest, voel je een diepere waarheid, al kan je die niet benoemen. Het is de extatische waarheid die diep in jezelf verborgen ligt en plotseling zichtbaar en verstaanbaar wordt. Waardoor je de wereld anders leest, waardoor je waarneming verandert”.
Razen tegen de wereld
“Mijn ideeën verdringen elkaar in razend tempo” valt te lezen in Herzogs memoires maar over de manier waarop hij ze vertaalt in esthetiek en filmkunst vernemen we niets (op de rol van zijn hypnotische stem na). Wel over een vliegtuigongeluk tijdens opnamen, een medewerker die na een slangenbeet zijn voet afzaagt, zijn in armoede gedrenkte Beierse jeugd vol buitenissige personages, het stelen van zijn eerste camera, enkele bijna-dood momenten en vele aanvaringen met een even charismatische als gekke acteur Klaus Kinski. Ook over zijn passie voor wandelen en zijn innige vriendschap met reisauteur Bruce Chatwin. Die tragische passage maakt indruk en wordt gekristalliseerd in een object: een geërfde rugzak die uitgroeide tot fetisj en levensgezel.
“Tekens lezen, het spel van de tegenstander bij voetbal correct lezen, de wereld lezen, al die dingen hebben mij nooit losgelaten.”
Werner Herzog, Ieder voor zich en God tegen allen
Door de dagboeknotities waarmee Herzog Ieder voor zich en God tegen allen aandikt zijn we snel doorgefietst maar verder serveert de schrijver-filmmaker ons zelden saaie verhalen en worden we met een portie straffe uitspraken (“Ik beschouw de twintigste eeuw in haar totaliteit als een vergissing”) op onze wenken bediend. Maar het meeste indruk maakt de kinderlijke nieuwsgierigheid, de honger naar avontuur, de drang om conventies achter te laten, de nood om vrij te denken en de melancholie verbonden met terugkijken die deze memoires uitademen. Werner Herzog blijft razen tegen de wereld. En dat is mooi. Verfrissend. Hoopgevend. Herzogs films doen ons kijken naar de wereld, zijn boeken doen ons dromen over het leven. En de toekomst die verscholen zit in het verleden.
IVO DE KOCK
Werner Herzog, Ieder voor zich en God tegen allen – Herinneringen, Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam – Antwerpen, 2022, 368 pag.;
Werner Herzog, Het schemeren van de wereld, Oorlogsdomein n° 28, Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam – Antwerpen, 2022, 111 pag..
“Ik probeer me voor te stellen hoe een wereld eruitziet waar boeken als dit verdwenen zijn. Al tientallen jaren grijpt het verschijnsel om zich heen dat zelfs studenten aan de universiteit nauwelijks nog lezen. Deze ontwikkeling heeft zich met de opkomst van korte teksten op Twitter, berichtendiensten en korte filmpjes nog versterkt. Hoe zal een wereld eruitzien waarin nauwelijks meer gesproken talen zijn, waarvan de diversiteit nu al snel en onherroepelijk afneemt? Hoe ziet een wereld zonder een diepe beeldtaal eruit, zonder mijn vak kortom? Het einde, het onherroepelijke, kan komen.”
Werner Herzog, Ieder voor zich en God tegen allen
