David Cronenbergs ‘Crimes of the future’: “Long live the new sex!”
“Mijn films zijn mijn wetenschappelijke experimenten.” Een jaar nadat de zelfverklaarde David Cronenberg discipel Julia Ducournau met ‘Titane’ de Gouden Palm in de wacht sleepte, zette de Canadese grootmeester Cannes op stelten met ‘Crimes of the future’. Een adembenemende terugkeer vol horror en humor naar zijn experimentele roots. Wonderlijke en radicale cinema, het zelfportret van een kunstenaar op wie de tijd geen greep krijgt en die via film aftakeling inruilt voor transformatie.
Even leek Maps to the Stars (2014), een film over de exploitatie van onze drang naar onsterfelijkheid door Hollywood, de laatste bioscoopfilm van David Cronenberg (° 1943) te zullen blijven. De Canadese regisseur van o.m. Shivers (1975), Scanners (1981), Videodrome (1983), The Fly (1986), Naked Lunch (1991), A History of Violence (2005) en Cosmopolis (2012) had na de dood van zijn echtgenote en partner in crime Carolyn in 2017 geen zin meer om op een filmset te staan.
Cronenberg wou verder timmeren aan een met zijn romandebuut Geconsumeerd (2014) gestarte literaire carrière. Hij zou, in de lijn van Noah Cowan en Piers Handlings boek David Cronenberg Evolution (2013) en de expo David Cronenberg, The Exhibition (2014), andere artistieke paden bewandelen. Gesterkt door de herwaardering, na een fraaie Blu-ray release door het Franse Carlotta Films, van het radicaal artistieke Crash (1996).
De filmmicrobe
“Ben je op geen enkel vlak provocerend, dan ben je geen kunstenaar,” benadrukt Cronenberg, “waarmee ik geen onvolwassen, antisociale provocatie bedoel. Provoceren komt van ’teweegbrengen’. Je brengt discussies, gedachten en acties teweeg en dat is voor mij goed”. Met die instelling wierp Cronenberg zich op literatuur, opera en plastische kunst. Maar samen met zijn dochter Caitlin draaide hij ook The Death of David Cronenberg (2021), een surrealistische (1 minuut durende) kortfilm waarin hij zijn eigen verouderde en dode lichaam observeert. Bevreemdend.
“Het was nooit mijn opzet om mensen enkel maar angst aan te jagen,” zei David Cronenberg ons toen we hem in 2014 voor De Filmkrant interviewden, “vooral toen men me The Baron of Blood noemde vroeg men vaak ‘is het liefste wat je doet mensen doen schrikken?’ Maar dat vanachter een stoel verschijnen en ‘boe’ roepen interesseert me niet. Nu niet en toen evenmin. Wat mij wèl boeit is het onderzoeken van de human condition. Het gaat me om emoties en menselijke relaties en nooit om spielerei”.
En ook “ik ben een artiest, ik probeer kunst te maken en het medium of het genre spelen geen rol.” Het was dan ook niet verwonderlijk dat hij een oud scenario ging herbekijken toen producent Robert Lantos hem er tijdens de pandemie op wees dat het nog altijd relevant was. Cronenberg schreef twintig jaar geleden, aanvankelijk onder de titel Painkillers, het script van Crimes of the Future maar kreeg de financiering niet rond en klasseerde het bij zijn andere ongerealiseerde projecten. Om het anno 2021 samen met The Shrouds (normaal zijn volgende film) te recupereren.
Underground roots
Een halve eeuw geleden draaide David Cronenberg ook al een Crimes of the Future (1970). Net als Brian De Palma (Woton’s Wake) en Tobe Hooper (Eggshells) begon de Canadese cineast zijn filmcarrière met experimenteel werk (onder andere Stereo). De titel intrigeerde Cronenberg toen hij hem als een krabbel zag opduiken in een Deense filmadaptatie van Knut Hamsums Honger. Deze autobiografische klassieker is zopas in Nederlandse vertaling heruitgegeven. Een gelukkig toeval want Honger is krachtig leesvoer. Een fascinerende, vierdelige trip van een schrijver die in een soort bewustzijnsstroom de fysieke en mentale impact van honger schetst. Niet zonder verwantschap met Cronenbergs Naked Lunch (1991) verfilming.
“Zijn ziekte is een vorm van creatieve kanker” klinkt het in Cronenbergs eerste Crimes of the future, verwijzend naar de mysterieuze kwaal van verdwenen dermatoloog Antoine Rouge. Cosmetica blijkt de boosdoener terwijl in ‘Het Instituut voor Neo-Venerische Ziekten’ nieuwe, nutteloze organen ontwikkeld worden en een onbesmet meisje de reïncarnatie van Rouge lijkt. Behoorlijk bizar allemaal. Gebracht op even vreemde wijze.
Zonder dialogen, soms geluidloos, dan weer met tranceverwekkende zeediergeluiden of een hypnotische commentaarstem die stelt dat “de politiek van telepathische ervaring kan gezien worden als een projectie van krachtmetingen tussen individuen in de extremiteiten van psychische potentie en complexiteit, een projectie in de toekomst van de menselijke sociale evolutie”. Crimes of the future toont hoe de geest probeert het lichaam te wijzigen en hoe dat opstandige lichaam op haar beurt de geest beïnvloedt.
Misdaden van morgen
Als underground filmer werkte Cronenberg anno 1970 met elementen die in zijn later werk terugkeerden. Chirurgie met gevolgen (Rabid), mentale spanningen die zich fysiek manifesteren (The Brood), de geest die een ander lichaam overneemt (Scanners), de transformatie van lichaam en geest (Videodrome, The Fly, Naked Lunch, eXistenZ), mentale instorting en reconstructie (Dead Ringers, Spider, Maps to the Stars), erotisering van beschadigde lichamen (Crash), het ontstaan van een nieuw soort mens (eXistenZ, A History of Violence).
Ook Cronenbergs debuutroman Geconsumeerd (2014) bespeelt deze thema’s. Het verhaal draait rond seksuele experimenten (“ik dacht dat ze iets radicaals nodig had, om uit de depressie waar ze in geraakt was te komen”) en controversiële chirurgie. Een voorbode van Cronenbergs nieuwe Crimes of the Future (2022), geen remake maar een variant op het thema dat door de evolutie van technologie ook de maatschappij en de mens veranderen. Een oud project dat aansluit bij urgente hedendaagse kwesties zoals de milieucrisis. Ogenschijnlijk dystopische sciencefiction maar eigenlijk een allegorie die als een vervormde spiegel van de realiteit stilstaat bij hoe de mensheid zich kan/wil heruitvinden en herdefiniëren.
Niet toevallig luistert de door Cronenbergs fetisj acteur Viggo Mortensen (A History of Violence, Eastern Promise, A Dangerous Method) vertolkte protagonist van Crimes of the Future naar de naam Saul Tenser, een pseudoniem van Cronenberg, en keert de regisseur terug naar zijn body horror roots met experimenten waar onder het motto “surgery is the new sex” het lichaam centraal staat. “Het idee is dat door veranderende technologie dingen die onderdrukt waren omdat ze gevaarlijk zijn voor de maatschappelijke structuren, vandaar ‘crimes of the future’, aan de oppervlakte komen,” stelt Cronenberg, “ik denk na over het menselijk lichaam omdat we ons lichaam zijn, the human condition is the human body.”
Transformatie van de mens
Crimes of the Future speelt in een ‘niet zo verre toekomst’ waar de mensheid zich aangepast heeft aan zijn synthetische omgeving en het menselijke lichaam getransformeerd is via natuurlijke en chirurgische ingrepen. Saul Tenser is een performance artist die samen met zijn partner en chirurg Caprice (Léa Seydoux) van zijn getransformeerd lichaam een kunstwerk maakt. Tijdens hippe shows worden organen getoond, getatoeëerd en verwijderd. Wanneer ambtenaren en criminelen hun stempel op deze nieuwe fase van de menselijke evolutie trachten te drukken wordt de chaos explosief.
Een potentieel idyllisch beeld (spelend kind op een strand) krijgt in openingsscène van Crimes of the Future een apocalyptisch trekje. Op de achtergrond zien we een gestrand schip liggen en even later knabbelt het kind op een stuk plastic. Haast achteloos tekent zijn moeder daarop voor gruwel. De planeet blijkt mishandeld en giftig geworden, het kind niet langer onschuldig maar een getransformeerd post-humaan wezen, gender is definitief fluïde (Saul draagt organen als een externe foetus) en seks blijkt losgekoppeld van reproductie (kinderen worden gefabriceerd en niet meer verwekt). Terwijl ouders niet terugschrikken voor kindermoord.
De fysieke en mentale martelingen van The Brood (1979), Videodrome, Scanners, Dead Ringers (1988), The Fly, Crash (1996) en eXistenZ (1999) krijgen in Crimes of the Future een nieuwe dimensie. Scalpels zorgen voor penetratie, medische echobeelden worden onderdeel van een kunstwerk, chirurgie zorgt voor emancipatie en een performance voor empowerment. De Videodrome slogan “Long live the new flesh!” wordt “Long live the new sex!” Lees: chirurgie. Enter de tumoren en operaties/experimenten van de voorlopers.
The human condition
Saul Tenser is voor Cronenberg de uitvergroting van het (letterlijk vleesgeworden) verlangen van de mens “om iets goed te maken van wat de human condition aanreikt.” Waarbij het verhaal fungeert als metafoor voor de nood om ons aan te passen aan veranderingen. Mentaal en fysiek. “Onze lichamen wijzigen constant en we moeten ons filosofisch en emotioneel aanpassen aan die wijzigingen” zegt Cronenberg, “dit is wat Saul Tenser doet, hij luistert naar wat zijn lichaam hem beveelt.’
Deze interactie tussen brein en lichaam, tussen onze destructieve en creatieve impulsen, houdt de filmmaker bezig. Maar ook onze fascinatie voor technologie, in zijn ogen eerder een spiegel van menselijke evolutie dan een motor van transformatie, is een wederkerend thema. Een onderstroom daarbij is de parallel met artistieke creatie en de betrachting van kunstenaars om zin te geven aan hun bestaan via hun werk en hun verbeelding.
Een surrealistisch avontuur
Cronenberg werkt met een surrealistisch getinte visuele stijl, bevreemdende objecten (zoals het organische bed van Saul), een bij momenten morbide toon, schokkende beelden en een beperkt aantal cuts. Dat deze sombere film met enkele ondraaglijke scènes (waaronder een kindermoord) geen onaangename film wordt heeft veel te maken met de humor die de regisseur-scenarist in dialogen, situaties en personages injecteert.
Maar ook met een zekere mildheid en het feit dat uiteindelijk ook hoop de kop opsteekt. De draagkracht en het aanpassingsvermogen van het individu (en het koppel Saul-Caprice, de levenskunstenaar en zijn persoonlijke chirurg) blijkt groot. Transformatie overstijgt de grenzen van leven en dood, countert de crisis van het milieu en de mensheid.
Een radicaal liefdesverhaal
Crimes of the Future oogt klinisch met personages bij wie de band met hun gevoelens is doorgeknipt. In tegenstelling tot pakweg een Nicki Brand (Videodrome) die pijn voelt, een Johnny Smith (The Dead Zone) die lijdt door zijn visioenen of een Tom Stall (A History of Violence) die kennismaakt met de impact van geweld. Sensatie en (het lichaam als) spektakel zorgen in deze nieuwe film met een oude titel voor prikkels bij ambtenaar Timlin (van het National Organ Registry), bij de vader van de dode jongens (Lang) en bij gangstervrouwen Berst en Router.
Al blijft er een belangrijke emotioneel restant: liefde. De affectie die Saul en Caprice hebben voor elkaar wijst op liefdesgevoelens. In die zin is dit horrordrama ook een liefdesverhaal, of het verhaal van hoe in een agressief transformerende wereld liefde verandert. Die wereld lijkt net als het lichaam van Saul uitgespeeld, lijkt zichzelf finaal te vernietigen, maar in de schaduw van de dood zorgt liefde voor hoop en toekomst. In het perverse vinden de geliefden authenticiteit en de filmmaker schoonheid. Donkere romantiek 2.0.
Een wonderlijke worsteling
Van het lichaamsportaal in Videodrome (waar manueel videocassettes kunnen ingebracht worden) tot de rits die Sauls buik opent (een wonde die Caprice liefkoost) in Crimes of the future blijft bij de Canadese meester van de body horror de trip lopen van het lichaam naar de new flesh en de nieuwe wereld. Kunst is traditioneel een strijd tegen de dood en tegen de angst voor het verlies van een lichaam en een leven.
Kunstenaar, filosoof en visueel dichter David Cronenberg voegt daar naast hoop – met dank aan een verleidelijke nieuwe wereld – ook fantasie (surrealistische beelden) en humor aan toe. Grimas of glimlach? De keuze is aan de kijker, maar het zelfportret van een eeuwig jonge filmmaker met een ouder wordend lichaam levert andermaal verbluffende en wonderlijke cinema op. Lang leve Crimes of the future! Lang leve existentialist David Cronenberg!
IVO DE KOCK
Film:
CRIMES OF THE FUTURE van David Cronenberg. Canada-Frankrijk-UK-Griekenland 2022, 107’. Met Viggo Mortensen, Léa Seydoux, Kristen Stewart, Don McKellar, Scott Speedman, Tanaya Beatty. Scenario David Cronenberg. Muziek Howard Shore. Fotografie Douglas Koch. Montage Christopher Donaldson. Distributie The Searchers. Release 25 mei 2022.
Dvd:
DAVID CRONENBERG’S EARLY WORKS: Transfer (1966), From the Drain (1967), Stereo (1969), Crimes of the Future (1970); Special Blu-ray Edition met gerestaureerde versies, artwork van Gilles Vranckx, ‘Transfer the Future’ interview Kim Newman; distributie Arrow Video.
DAVID CRONENBERG STEREO/CRIMES OF THE FUTURE: Stereo, 1969, 63’, regie & scenario David Cronenberg; met Ronald Mlodzik, Jack Messinger, Ian Ewing, Clara Mayer, Paul Mulholland; Crimes of the Future, 1970, 63’; regie & scenario David Cronenberg; met Ronald Mlodzik, Jack Messinger, John Lidolt, Tania Zulty, Paul Mulholland; distributie De Filmfreak.
Boek:
Knut Hamsun, Honger, Uitgeverij Oevers, 2022, 272 pag. Vertaling Adriaan van der Hoeven en Edith Koenders. Oorspronkelijke titel: Sult, eerste uitgave 1890.
David Cronenberg, Geconsumeerd, Uitgeverij De Bezig Bij, 2014, 350 pag. Vertaling Arjaan en Thijs van Nimwegen. Oorspronkelijke titel: Consumed, eerste uitgave 2014.
“CRIMES OF THE FUTURE is a meditation on human evolution. At this critical junction in human history, one wonders – can the human body evolve to solve problems we have created? Can the human body evolve a process to digest plastics and artificial materials not only as part of a solution to the climate crisis, but also, to grow, thrive, and survive?”
David Cronenberg