Oorlog is leegte

apr 1, 2022   //   by Ivo De Kock   //   actueel, nieuws, thema  //  No Comments
The Earth is Blue as an Orange

Cinema en (wan)hoop. Voor het extreme leed in Oekraïne zijn er amper woorden maar de beelden waarin Oekraïense filmmakers als Sergei Loznitsa, Valentyn Vasyanovych en Iryna Tsilyk oorlog, trauma en heling verstrengelen nemen ons mee op helletochten die voelen als mokerslagen. Film als weksignaal. Als strijd tegen leegte.

“Lachen allemaal en CINEMA roepen!” zegt Myroslava, een jonge Oekraïense die hoopt DoP te worden, wanneer ze in Iryna Tsilyks The Earth is Blue as an Orange (2020) samen met tanksoldaten poseert voor een selfie. Ogenschijnlijk speels en onschuldig. Even later antwoordt haar zus op de vraag of oorlog haar veranderde “Ik ben een prikkelbaar en boosaardig persoon geworden. Zonder de oorlog was ik een leuk en aardig kind gebleven.”

Reflection

Voor alle duidelijkheid: die oorlog is niet de huidige Russische invasie maar het gewapend conflict dat het Oosters deel van Oekraïne al jaren in zijn greep had. Na de Euromaidan protesten van 2013-2014 scheidden ‘volksrepublieken’ Loegansk en Donetsk zich onder Russische regie immers af terwijl zwaarbewapende ‘groene mannetjes’ de Krim bezetten. Waardoor militaire confrontaties en terreur vaste prik werden.

Filmen op een vulkaan

Evgeny Afineevsky’s documentaire Winter on Fire: Ukraine’s Fight for Freedom (2015) eindigt triomfalistisch maar Sergei Loznitsa (°1964), de Oekraïense regisseur die het kantelmoment belicht in Maidan (2014), wist beter. Hij zag een dreigende vulkaan en schetste in zijn episodische fictiefilm Donbass (2018) een mozaïek van machtswellust, geweld, propaganda en vernedering. “We leven in een realiteit die weinig ruimte voor uitvergroting biedt; alles is al overdreven genoeg,” klonk het in De Filmkrant, “het doet me denken aan een Russisch gezegde: ‘Net wanneer je de diepste bodem van de hel hebt bereikt, hoor je plotseling van onder de grond iemand kloppen’. Met andere woorden: het kan altijd nog erger!”

Atlantis

Profetisch zo bleek. Echt verrast waren de Oekraïense filmmakers niet met de escalatie. “Wij leven al acht jaar met de oorlog”, zegt Valentyn Vasyanovych (°1971) in de Volkskrant, “uiteraard niet op de huidige schaal, maar die oorlog was er al de tijd wel. Maar ook wij geloofden tot voor kort niet dat het echt een grote oorlog zou worden. En tegelijk had ik een voorgevoel, het hing in de lucht. Ook daarom maakte ik (het dichtbij Marioepol gedraaide) Atlantis (2019) en (rond Kiev) Reflection (2021).”

Vervormde realiteit

Loznitsa’s Donbass (2018) is een 13-delige episodische film die toont hoe de dagelijkse realiteit in het teken staat van angst, argwaan en agressie. Criminele bendes, lokale troepen en het Russische leger maken van het Oost-Oekraïense regio Donbass een kruitvat dat dreigt te ontploffen. Mannen in uniform blijken ordinaire plunderaars en moordenaars. Ze duiken op in sketches, reportages en re-enactment van YouTube films. In deze mix van macaber drama en zwarte komedie zien we Russische militairen een Duitse journalist pesten, mannelijke buspassagiers uitkleden en een deserteur slaan. De in een grijs universum spelende sketches zijn soms hilarisch, vaak tragisch en geregeld ontluisterend. De manier waarop de aan een lantarenpaal gebonden Oekraïense krijgsgevangene uitgescholden (‘fascist’), geslagen en bespuwd wordt door voorbijgangers (inclusief een oud vrouwtje) is stuitend. Wanneer mensen er niet meer toe doen is de diepste bodem van de hel akelig dichtbij.

Donbass

Loznitsa’s historische ‘found footage’ documentaires The Event en State Funeral tonen hoe media vaak een valse realiteit scheppen. In Donbass laat hij zien hoe een fake nieuwsitem wordt opgenomen. Met acteurs die een nepaanslag op een bus naspelen. Wanneer het fout loopt, een per ongeluk afgevuurde raket brokken maakt, worden ooggetuigen geëlimineerd. Naast de via traditionele media lopende manipulatie oude stijl is er ook desinformatie 2.0. Mobiele telefoons en sociale media vormen de nieuwe wapens van de informatie-oorlog en doen de grenzen tussen waarheid en verzinsel vervagen.

Op dit slagveld is elke boodschap tegelijk overtuigend en onbetrouwbaar. Ook al omdat iedereen onbewust acteert wanneer met een camera in de buurt. “Donbass gaf aan hoe leugens en desinformatie de menselijke geest vergiftigen,” zei Loznitsa na de Russische invasie aan de Financial Times, “en ons bij de huidige catastrofe brengen.” Door dit fenomeen uit te vergroten stuurt hij een weksignaal. “Meer kan ik niet doen, nadenken over een probleem en het formuleren. Dan is het aan de kijker om zijn werk te doen.”  

Atlantis

Het verdwenen land

Wanneer dystopische fictie profetisch blijkt is een nachtmerrie gruwelijke realiteit geworden. Dat besef dringt door wanneer we na 24 februari 2022 Vasyanovychs Atlantis herbekijken. Die kafkaëske helletocht speelt in 2025 wanneer na afloop van de oorlog tussen het Oekraïense regeringsleger en de door Rusland gesteunde separatisten een apocalyptische woestenij overblijft. Het landschap is vervuild door afval, gebouwen en wegen zijn beschadigd, mijnen ondergelopen en het drinkwater vergiftigd. Een platgebombardeerde, levenloze zone waaraan protagonist Sergei verknocht blijft. Ook al lijkt weggaan de beste optie. “Je deed er tien jaar over om dit land te ontdoen van het gif van Sovjetpropaganda”, aldus Katia, “maar nu moet je het water en de bodem schoonmaken. Dat zal tientallen jaren duren. Zo niet honderden.”

“In Atlantis wint Oekraïne,” blikt Vasyanovych terug in de Volkskrant, “ik heb altijd geloofd dat wij zullen overwinnen. En ik dacht: maar wat komt er dan na de oorlog? Al die mensen met posttraumatische stress, de kapotgeschoten steden,…” De producent, regisseur, scenarist, monteur en DoP is een auteur met een eigen visie en stijl. Atlantis is een intense, aangrijpende film die de elementen water, vuur en aarde gebruikt om de psychologische gevolgen van oorlogstrauma’s, ecologische rampspoed en economische uitbuiting te visualiseren. Traag meanderend, met statische breedbeeldcomposities en een mistroostig kleurenpallet. Grauw, grijs en grimmig. Overheerst door het bruin van roest en staal. Een sombere ode aan het verdwenen land.

Atlantis

Horror en hoop

Het brutalistische Atlantis draait rond contrasten. De tegenstelling tussen immense landschappen en nietige mensen, tussen de grote en kleine bulldozer, tussen een indrukwekkende fabriek en haast onzichtbare arbeiders. Het absurde is nooit ver weg. Zo bevestigt Sergei een metalen laadbak boven een vuur, vult die met water en transformeert zo de rotsachtige locatie in een privé badkamer. Maar de horror overheerst. Een patholoog-anatoom onderzoekt in een neonverlichte kale kelder lichamen van opgegraven soldaten om hun identiteit en doodsoorzaak te detecteren. Toch ziet Vasyanovych ook sporen van menselijkheid. Liefde en hoop zijn niet definitief verdwenen.

Van de verre toekomst trekt Reflection naar november 2014, ‘het eerste jaar van de Russisch-Oekraïense oorlog’. In de persbrochure geeft Vasyanovych aan dat hij aandacht wil vestigen op martelingen (“dit gebeurt in Oekraïne al zeven jaar lang”), na 24 februari stelt hij dat de invasie gewoon een voorzetting van de Russische agressie met andere middelen is en dat hij “mensen wakker wil schudden.” Reflection onderzoekt “wat er gebeurt wanneer mensen met PTSD terugkeren. Daarom is de film opgedeeld in twee delen. Wat ‘daarna’ gebeurt is even belangrijk.”

Reflection

In het eerste luik zien we hoe arts Serhiy in de Donbass regio door Russische soldaten wordt gevangen genomen en in de geheime (echt bestaande!) Izolyatsia-gevangenis, een fabriek omgevormd tot bunker, getuige is van martelingen en lijkverbrandingen. Voor onze ogen ontstaat een trauma. Deel twee toont hoe Serhiy na een valse videoboodschap vrijkomt en bij  het heropbouwen van zijn leven blijft worstelen met zijn trauma. “Wanneer je terug bent wil dat niet zeggen dat je echt terug bent. Alleen een deel van je leeft nog” zegt de cineast.

Traumaverwerking

Vasyanovych is een stilist voor wie camerabewegingen moreel zijn. Zwiepende camerabeelden en flitsende montage ziet hij als bedrog. Ernst vraagt om statische opnamen, lange shots en op afstand gehouden acteurs. Deze theatrale stijl drenkt Reflection in vervreemding. De filmmaker observeert zonder de kijker iets op te dringen. Niet toevallig volgen in het claustrofobe filmbegin ‘kaders in kaders’ scènes elkaar op. Met ramen en autoruiten die de personages insluiten. Meteen de geboorte van een gesloten, gepijnigde en vreugdeloze man die – lichtpuntje in de nachtmerrie – misschien (lees: hopelijk) gered wordt door zijn dochter. Een meisje dat zich in een desolaat ruïnelandschap, een mix van postindustrieel verval en militaire verwoesting, samen met hem opwarmt aan een vuurtje.

The Earth is Blue as an Orange

“Het is erger dan 2014” klinkt het wanneer mensen in The Earth is Blue as an Orange toesnellen om de gevolgen van een nachtelijke raketinslag te checken. Alleenstaande moeder Anna, die met haar vier kinderen in het Oost-Oekraïense dorp Krasnohorivka woont, legt met haar camera de absurde dialoog tussen een soldaat en buren vast. “Wonen er mensen?” “Uiteraard!” Met haar documentaire peilt Iryna Tsilyk (°1982) naar de impact van oorlog op mensen. Ze volgt een gezin dat het traumatiserende dagelijkse leven in een oorlogsgebied verwerkt door er een film over te maken. Resultaat is een documentaire over het ontstaan van kunst in oorlogstijden en over cinema als verwerkingsproces.

Film en oorlog

Het is niet altijd duidelijk waar Tsilyks The Earth is Blue as an Orange eindigt en waar de documentaire in de documentaire start. De filmmakers in beeld en achter de camera worstelen met dezelfde vragen. Wat tonen we? Op welke manier? Hoe geven we de oorlogscontext aan? Wanneer Anna en haar gezin hun film voorstellen aan intimi zwenkt de camera snel weg van het geprojecteerde beeld om via close-up van blikken stil te staan bij de emotionele impact van het getoonde.

The Earth is Blue as an Orange

Bij ons zinderen de getuigenissen over wat oorlog teweeg brengt nog na. “Oorlog is leegte,” aldus de filmstudente, “al je vrienden gaan weg. De stad is leeg. De bossen die gekapt worden geraken leeg. Net als de waterreservoirs. Oorlog is leegheid.” Oorlog staat ook voor trauma’s en schuldgevoelens. “Ik heb mijn kinderen dit alles laten doormaken,” zegt Anna, “ik ontnam hen de kans een rustig leven te leiden.” Maar “we konden niet weggaan. Iemand moest blijven. Want als iedereen weggaat, wie is er dan om de stad opnieuw op te bouwen?”

Hoop en heling

De onlangs overleden Peter Bogdanovich zag film als stukjes tijd. Maar in een wereld die stuk is lijkt cinema stukjes trauma, versplinterde identiteit en  pijnlijke realiteit samen te brengen in een puzzel samengesteld door verhalenvertellers/ervaringsdeskundigen. “Een van de belangrijkste boodschappen van mijn film  is dat we het licht aan het einde van de tunnel moeten zien, ondanks de omstandigheden en beproeving,” stelt Tsilyk na de Russische invasie, “dat was ook voor mij een les want mijn personages zitten zo vol kracht, zijn niet zomaar slachtoffers van deze oorlog. Ze proberen iets te doen, trachten verhalen te vertellen aan de wereld.”

Reflection

Oekraïense filmmakers trokken na 24 februari naar het front. Met geweer (zoals Oleg Sentsov) of camera (Valentyn Vasyanovych). Meer dan oorlogshandelingen en -misdaden vastleggen kunnen ze niet. “Om een film te maken heb je een held en protagonisten nodig,” zegt Vasyanovych in l’Echo, “hier zijn alleen mensen en straten. Wanneer ik geluk heb en het overleef kan ik er misschien een film van maken. Maar dat lijkt ver weg voor het ogenblik.”

Aan de Filmkrant verklaart hij de symboliek van de (vredes)duif die in Reflection tegen het raam vliegt: “De duif staat voor de ziel van het land, voor de vrijheid. Het glas is de metaforische scheidslijn tussen de vreedzame wereld en de gruwelijke gebeurtenissen die zich daarbuiten afspelen.” Ondanks het extreme leed wil hij “een gevoel van hoop overbrengen. Deze film gaat over leren leven met trauma. Je kan de wonden van traumatische gebeurtenissen namelijk niet overwinnen, maar wel accepteren.”

Reflection

Maar de oorlog zelf blijft schandelijk: “Het is mijn doel om te tonen wat er op dit moment in Oekraïne gebeurt, want we kunnen het ons niet veroorloven om weg te kijken.” Dat zijn we verplicht aan de vele doden en aan de ontheemden die beelden van verwoesting in steden als Tsjernihiv associëren met de ‘thuis’ van geliefden. Met een pijnlijke leegte.

IVO DE KOCK

The Earth is Blue as an Orange

Leave a comment