Documentairemaker Loredana Bianconi: Vrouwen in een staat van innerlijke opstand
“Ik ga vooral voor de zwijgzame – of tot zwijgen gebrachte – subjecten van de geschiedenis” zegt de Belgische filmmaker Loredana Bianconi. De maker van ‘Do You Remember Revolution’ en ‘Devenir’, twee documentaires die Avila online aanbiedt, is in Vlaanderen minder bekend. Ook al zijn haar soms poëtische en altijd politieke films ongemeen sterk én urgent. Door vrouwen in een staat van innerlijke opstand of openlijk verzet te portretteren graaft Bianconi zowel in het individuele als de collectieve geschiedenis en snijdt ze thema’s aan als identiteit, arbeid, immigratie, strijd en terreur.
“Was het gerechtigd mijn dochter te doen afzien in de hoop haar een betere wereld te bieden? Met die vraag blijf ik worstelen” bekent een lid van de Italiaanse Rode Brigades in Do You Remember Revolution (1997). “Het leven is voor mij acht uur per dag sterven” klinkt het haast achteloos in Devenir (2004). Bij de eerste getuigenis is de blik gericht naar de camera, bij de tweede blijft de spreker buiten beeld terwijl een bezwerende voice-over klinkt. De beeldvoering is respectievelijk sober en gestileerd, statisch en beweeglijk. Maar hoe verschillend de aanpak ook moge zijn, deze (en andere) documentaires van Loredana Bianconi blijven mokerslagen. Vrouwenfilms, militante films die nazinderen omdat ze zonder sloganesk te worden graven in het geheugen en de geschiedenis. Met kleine en grote verhalen. Zowel krachtige als fragiele getuigenissen.
Belgisch filmmaker
Loredana Bianconi (° 1954) is een in België geboren cineast die (toegepaste kunsten, filosofie en literatuur) studeerde in het Italiaanse Bologna. Daar volgde ze ook een theatercursus voor aan de slag te gaan als programmamaker bij televisiezender RAI 3. Snel volgden ook internationaal geprezen documentaires als La Mina (1989), Avec de l’Italie qui descendrait L’Escaut (1992), Do You Remember Revolution (1997), Devenir (2004), La vie autrement (2005), Ce n’est un debut: Anna Morelli (2008), In Albania (2009) en Oltremare (2017). Haar debuut La Mina zette meteen de toon. Bianconi focust er liefdevol op de praktische en emotionele problemen van Italiaanse immigranten in België. Een thema dat haar vertrouwd is en ze uitdiept dankzij haar open geest.
“Ik probeer te luisteren wars van elk oordeel, en te begrijpen,” zegt Bianconi, “ik stel mijzelf open en maak me beschikbaar voor de woorden van anderen, om het geheugen wakker te schudden, reacties uit te lokken en te reflecteren. Dat is mijn militante aanpak.” Ook wanneer ze voormalige Brigate Rosse leden aan het woord laat huldigt ze dit principe. “Ik wilde niet oordelen over hun daden of leven, ik wilde gewoon luisteren” klinkt het n.a.v. Do You Remember Revolution. Bianconi is immers niet enkel geëngageerd maar ook nieuwsgierig. Ze wil weten waarom iemand ondergronds gaat, wat dergelijk leven doet met mensen, wanneer idealen gevolgd of verraden worden, hoe vanuit het heden teruggekeken wordt op het verleden en eigen verantwoordelijkheden, op welke manier een geweldspiraal ontstaat,… Zonder te beoordelen. Of te moraliseren.
Keuzes en gevolgen
Midden jaren zeventig maken de Italiaanse twintigers Barbara Balzerani, Adriana Faranda, Nadia Montavani en Susana Ronconi de keuze om het gewone leven, familie en vrienden achter te laten in een poging ‘de revolutie’ dichterbij te brengen via gewapende strijd. Ze sluiten aan bij de Rode Brigades en nemen deel aan ontvoeringen en aanslagen. Tot ze na hun arrestatie en proces voor jaren achter de tralies verdwijnen. Aan het einde van die straf haalt Loredana Bianconi in Do You Remember Revolution de vier afzonderlijk voor haar (statische) camera – telkens in een anonieme kamer (eenmaal met een intrigerende rivier op de achtergrond) – om te getuigen over hun verleden en er vanuit het heden op terug te blikken. Een kijk op engagement, keuzes en gevolgen. En op de dynamiek van gewapende strijd.
Voor Bianconi zijn het tijdsgewricht en het milieu vertrouwd. Als studente aan de universiteit van Bologna ontmoette ze veel leden van uiterst linkse bewegingen en vrouwen die ageerden tegen de mannelijke greep op politiek en activisme: “Begin jaren 1970 maakten wij – zij en ik – deel uit van eenzelfde beweging en hoop op het communisme. Als respons op repressie kozen zij voor de extreme weg van de gewapende strijd en verdwenen ze ondergronds en daarna in de gevangenis. Op hun zwijgen – en het onze, we werden tenslotte verslagen – werd de officiële geschiedenis van deze jaren en hun tragische gebeurtenissen geschreven. Met de hiaten, stereotypen, verdoezelingen die de Officiële Versie altijd bevat. Als daad van verzet tegen deze versie maakte ik deze film.”
Gewetensonderzoek in beeld
Do You Remember Revolution laat vier vrouwen aan het woord die deelnamen aan de gewelddadige acties van de Brigate Rosse en Prima Linea. Niet meteen iets dat reeds opgepikt was door media en documentairemakers. “Het duurde 15 tot 20 jaar om deze vrouwen de vragen te stellen die geen rechter hun ooit had gesteld,” aldus Bianconi, “zij kijken terug op hun gedeelde zaak en vinden elk een andere manier om zich dit gemeenschappelijk verleden te herinneren en te herbeleven. Een persoonlijk discours, wars van elke mythe, slogan of apologie.”
Adriana, Barbara, Nadia en Susanna worden niet ondervraagd door de filmmaker die via montage wel zorgt voor een thematische ordening van hun uitspraken. Daardoor kleuren de getuigen zèlf hun discours. Wat de subjectiviteit versterkt. Er is dan ook sprake van een zekere mythevorming en narcisme. Tegelijk trachten de betrokkenen echter hun verantwoordelijkheid niet te ontlopen en schrikken ze er niet voor terug om de confrontatie met spoken uit hun verleden aan te gaan. Terwijl het opgehangen beeld van de Rode Brigades (“voor sympathisanten waren de Rode Brigades een mythe”) allerminst vleiend is en naast de politieke beweegredenen die hen aanvankelijk dreven ook de spanningen, twijfels en conflicten aan bod komen.
Van molotov cocktail naar machinegeweer
De vier vrouwen plaatsen de discussie over gebruik van geweld als laatste toevlucht in de tijdsgeest en maken duidelijk hoe de spiraal van geweld en moord op gang kwam. Hoe een als verdediging dragen van een wapen de gewapende strijd snel ‘normaal’ maakte en zowel mannen als vrouwen (“vrouwen schoten even veel als mannen”) radicaliseerden. Dat de explosieve maatschappelijke situatie en de Italiaanse geschiedenis (met een traditie van tegen arbeiders gericht geweld) een rol speelde wordt aangestipt. Maar ook het verlies van identiteit en moraliteit wordt toegegeven. Wie toetrad tot de Rode Brigades vernietigde zijn papieren, gaf zijn identiteit op (“ik was iemand anders”) en diende constant elke emotie te onderdrukken. Dat leidde tot een gevoelloosheid en de bereidheid extreme acties te ondernemen. Met politieke moorden als een point of no return.
Het beeld dat geschetst wordt van Rode Brigades is dat van een rigide, gesloten organisatie: “Er was geen plaats voor twijfel of voor de grote ethische vraag: hebben we het recht om het leven van een mens te nemen.” En: “de clandestiniteit heeft ons vervreemd van de samenleving. We konden ons bestaan niet delen of onthullen.” Resultaat was een schizofreen gevoel dat nog doorleeft: de gevoelloosheid van toen maakt dat ze nu nog steeds een zekere fataliteit verbinden aan hun acties. “Ik ontken mijn verantwoordelijkheid niet maar mijn daden toen maken deel uit van mijn leven, ik kan ze niet wissen” stelt een van hen. Van ontkenning is er geen sprake maar Do You Remember Revolution is evenmin een apologie of een zoektocht naar begrip en/of vergiffenis. De documentaire levert een inkijk in de geest van zij die kozen voor gewelddadige strijd en toont de psychologisch impact van zowel clandestiniteit als de geweldsescalatie. Samen met Marco Bellocchio’s speelfilm Buongiorno, notte (2003) is Do You Remember Revolution ongetwijfeld het interessantste document over de loden jaren.
Queeste naar werk
In Devenir (2004) begeleidt Loredana Bianconi een 45-jarige vriendin bij haar zoektocht naar een job. Ken Loach of een realistische strijddocumentaire zijn echter ver weg. Dat blijkt al meteen wanneer de film opent met poëtische voice-over teksten en beelden van voorbij glijdende schepen op een kanaal. Even later volgt het bordje ‘Impasse des usines’ (Lakense industriële archeologie) en beelden van een kerkhof met verdorde bloemen of verlaten fabriekssites. Wanneer we Françoise Thirionet zich zien opmaken voor foto’s die verplichtte prik zijn bij sollicitaties klinkt de keiharde conclusie: “De mening van werkgevers is op 30 seconden gemaakt. Hun ogen gericht op mij en mijn uiterlijk zeggen alles.” De thema’s worden verder uitgewerkt: male versus female gaze, ouderdom en schoonheid, geluk en vervreemding, ideologie en utopieën.
De arbeidsmarkt en het bedrijfsleven blijken in Devenir allerminst een garantie op ontplooiing en solidariteit. Op engagement en gedrevenheid. “Sociaal werk? Dat kan je altijd als hobby doen. Zoals schilderen” krijgt de sollicitante te horen. Loredana Bianconi toont verlaten sites, lege psychiatrische centra en linkt fabrieken met gevangenissen. “Werk is de verplichting jezelf te verkopen om te leven,” klinkt het terwijl een duwboot voorbij schuift, “ons leven vervreemden om je recht op leven te kopen. Keer terug naar huis met een loon dat je verplicht om opnieuw te gaan werken de volgende dag. Wanneer ik terug naar huis ga is de dag dood.”
Werk als experiment
“Hebben wij nog het recht om werk te zien als een ontdekking, een verlangen, een experiment?” De vraag stellen is ze beantwoorden in Devenir dat op poëtische wijze een nachtmerrie in beeld brengt maar tegelijk ook hoop toont. Niet toevallig glimlacht Françoise uiteindelijk naar de camera en eindigen we bij de zee. Met een schip aan de horizon. “Ik geloof in een mogelijke andere wereld” zegt de vriendin. De spirit van de seventies, de droom die de leden van de Rode Brigades deden ontsporen in een nachtmerrie, blijft in leven. Zowel bij de vrouw achter de camera als bij haar zoekend alter ego in beeld. Het door het bedrijfsleven uitgespuwde engagement en vrijwilligerswerk weerspiegelt hun hunkering naar een anders georganiseerde, vrije, samenleving.
“De afwijking vormt onze kracht.” Op die nagel blijft Bianconi hameren terwijl ze door de ogen van haar vriendin, haar spirituele zuster, naar de wereld kijkt. Devenir spiegelt het lijden en vooral de dromen, verlangens en energie van vrouwen die zich in elkaar herkennen en strijdvaardig naar het verleden en de toekomst kijken. Net zoals filmmakers als Jane Campion, Kelly Reichardt, Julia Ducournau, Chloé Zhao, Lynne Ramsay en Céline Sciamma – en voor hen filmmakers met Belgische roots als Agnès Varda en Chantal Akerman – gebruikt Loredana Bianconi de female gaze om filmische pareltjes op het scherm te toveren. En om ons te bevragen over de wereld, ons collectief geheugen en een verleden dat verder leeft in het heden. Fijn dat Avila haar werk helpt ontsluiten.
IVO DE KOCK
DO YOU REMEMBER REVOLUTION van Loredana Bianconi. België, 1997, 116’. Met Barbara Balzerani, Adriana Faranda, Nadia Montavani, Susana Ronconi. Scenario Loredana Bianconi. Fotografie Alain Marcoen. Montage Karine Pourtaud. Distributie Avila. Te bekijken op Avila Film.
DEVENIR van Loredana Bianconi. België, 2004, 80’. Met Françoise Thirionet. Scenario Loredana Bianconi. Fotografie Els van Riel, Jorge Léon. Montage Rudy Maerten. Distributie Avila. Te bekijken op Avila Film.