Todd Haynes’ Dark Waters: De comeback van de seventies paranoia
Koning van het melodrama (Far from Heaven, Carol) Todd Haynes trekt met het sombere David-versus-Goliath verhaal Dark Waters een ander register open. Maar de uitputtingsstrijd tussen een koppig individu en de cynische chemiegigant DuPont, die chemische vergiftiging én de gevaren van Teflon verborgen tracht te houden, blijft visuele en emotionele cinema.
Voor Todd Haynes (° 1961) is cinema een stroom van gevoelens. Geknipt om verhalen te vertellen die aangeven hoe belangrijk het leiden van een authentiek, eigenzinnig leven is. Emotionele empathie vormt het hart van zijn rond liefde, obsessie en onderdrukte gevoelens draaiende melodrama’s Far From Heaven (2002), Mildred Pierce (2011), Carol (2015) en Wonderstruck (2017). Maar ook zijn dramatische kronieken over de zoektocht naar identiteit – Safe (1995), Velvet Goldmine (1998) en I’m Not There (2007) – draaien rond de emoties van tegelijk sterke en fragiele individuen. Dat is niet anders in Dark Waters (2019), de achtste film van de onafhankelijke Amerikaanse regisseur.
Angst voor een onzichtbaar gevaar
Dark Waters opent in 1975 met teenagers die ‘s nachts over een omheining klauteren om in een modderige vijver naast de terreinen van chemiegigant DuPont te gaan zwemmen. Schalks jeugdig plezier dat door het standpunt van de camera en het hoog Jaws-gehalte van deze proloog gelinkt wordt aan een onzichtbaar gevaar. Het verwachte ‘schrik’ moment komt er via mannen in veiligheidspakken die met een boot waarop ‘containment‘ (expansiebestrijding) te lezen is de ‘damned kids‘ wegjagen om het met een kleverige substantie vervuilde water te besproeien. En daarna in de duisternis verdwijnen.
De toon is gezet, een onzichtbaar gevaar voor besmetting dreigt en is verbonden met een geheim. We gaan meteen naar 1998 waar in het cleane advocatenkantoor van Robert Bilott (acteur en producent Mark Ruffalo) de norse en opvliegende veeboer Wilbur Tennant (Bill Camp) ongevraagd opduikt, omdat volgens hem chemiereus DuPont het drinkwater van zijn dieren ernstig vervuilde waardoor ze ziek werden en stierven. De met een stapel videotapes gewapende Wilbur is een buur van Bilotts oma en eist dat die een zaak inspant tegen het bedrijf. Maar Robert is net partner geworden in een kantoor dat grote chemiebedrijven juridisch bijstaat en is niet meteen geneigd om mee in het verhaal te stappen.
Een David vs. Goliath gevecht
Tot hij tijdens een bezoek ter plaatse aangevallen wordt door een dolle koe. Bilott geraakt emotioneel betrokken en begint de zaak uit te spitten. Het blijkt snel allemaal complexer te zijn en veel meer mensen te raken. De advocaat/speurder ontdekt dat het bedrijf al jarenlang wist dat PFOA (perfluoroctaanzuur), een stof ontwikkeld bij de productie van het niet-klevende teflon (gebruikt bij Teflon-pannen, de ‘happy pans‘ voor Amerikaanse huishoudens), schadelijk was. Dankzij een lakse overheid en een zelfregulerende branche weet Dupont de giftigheid onder de radar te houden en stiekem afval te storten (o.m. in het stroompje nabij de melkveeboerderij van Wilbur in Parkersburg, West Virginia) waardoor de winst kom gemaximaliseerd worden.
Daardoor wordt de rechtszaak die Bilott aanvankelijk zag als een ‘klein proces’ van ‘onschuldige nalatigheid’ eindigend met een minnelijke schikking langzaam een grootschalig en jaren aanslepend ‘class action‘ gebeuren (met meerdere klagers). Het conflict wordt mediageniek maar eist een zware tol. Te beginnen met spanningen in het advocatenkantoor (de CEO van DuPont is een belangrijke klant) waar zijn baas Tom Terp (Tim Robbins) tussen ergernis en bewondering surft. Maar ook zijn relatie met echtgenote Sarah (Anne Hathaway), zijn gezinsleven (kinderen groeien ongemerkt op) en gezondheid komen onder druk. De advocaat blijft echter obsessief zoeken naar waarheid, bewijsmateriaal en gerechtigheid.
Het David vs. Goliath klokkenluider-verhaal Dark Waters is gebaseerd op de heel reële, bijna 20 jaar durende, strijd van advocaat Rob Bilott. Acteur Mark Ruffalo las in 2016 het New York Time Magazine verhaal ‘The Lawyer Who Became DuPont’s Worst Nightmare‘ van Nathaniel Rich, liet Mario Correa en Matthew Michael Carnahan een scenario ontwikkelen en stapte met het project naar Haynes. “Dit is een tijd waarin we echt de waarheid moeten vertellen,” zegt Ruffalo in een making of documentaire, een verwijzing naar de extra urgentie die de strijd krijgt in het Donald Trump tijdperk van leugens en fake news. “Veel mensen kijken de andere richting uit, en stellen geen vragen omdat de antwoorden hun welzijn, carrière of leven kan bedreigen,” vult Tim Robbins aan, “empowerment van klokkenluiders is van groot belang.”
Thriller in seventies traditie
“Elk universeel verhaal begint met de moed van een individu en de spanningen, tegenkanting, vervreemding en frustratie die voortvloeien uit de strijd voor de waarheid van de kleine man,” zegt Haynes. Hij was altijd al fan van de ‘whistleblower film’, een genre dat parels opleverde zoals de seventies paranoia-trilogie van Alan J. Pakula (Klute, The Parallax View, All the President’s Men) en donkere films als Three Days of the Condor, The Candidate, Nashville, Cutter’s Way, Silkwood en later The Insider. Machtsmisbruik, samenzwering, bedreiging en doofpotoperaties fascineren Haynes. Net als de gevoelens van gevaar, isolement en vervreemding waar strijdvaardige individuen mee worstelen.
De paradox die Haynes wil belichten is dat de klokkenluider cruciaal is voor de samenleving (en de democratie) maar door de maatschappij steevast in de positie van outcast wordt geduwd. Daar waar Hollywood cinema gedrenkt is in optimisme, heroïsme en triomfalisme kiest Haynes eerder voor donkere romantiek. Zijn protagonist gelooft in gerechtigheid en weet zowel analytisch vermogen als strategisch inzicht in te zetten maar daardoor stevent hij nog niet op een triomf af. Zelfs wanneer hij onverwacht succes boekt door uit de berg puzzelstukken die over hem worden uitgestort een geheel te vormen. De waarheid volstaat niet, geconfronteerd met de bewijslast blijft DuPont ontkennen en vrolijk verder procederen. Resultaat is een uitputtingsslag en een slot dat geen happy end is. Door te benadrukken dat de strijd doorgaat maakt Haynes Dark Waters extra verontrustend.
Het ontbreken van een geruststellende ‘oplossing’ (overwinning van het goede) dwingt Haynes de kijker om strijdbaar en waakzaam te blijven. “To live with your eyes open” zoals de regisseur zegt en daarvoor gebruikte hij de toon, de look en de sfeer van de paranoïde klokkenluiderfilms om een duister universum vol dreigende gevaren en wijdverspreid machtsmisbruik te evoceren. Een verdachte wereld die dwingt tot waakzaamheid.
Alleen ruilt Haynes complotdenken en corruptie (seventies prik) in voor cynische politici en corporate business. En weigert hij onmacht en moedeloosheid. Van de rebelse sixties die aan de basis lagen van de politieke paranoia cinema tijdens de jaren zeventig nam Haynes het verlangen over om een tegenmacht op te bouwen. Verankerd in het individu. Getuige Bilotts tirade: “The system is rigged. The want us to believe that it’ll protect us, but that’s a lie. We protect us. We do. Nobody else. Not the companies, not the scientists, not the government. Us.”
Pijn en woede in beeld
Er zit heel wat woede in Dark Waters. Tristesse ook. Maar tevens hoop en optimisme. Niet dat Haynes gelooft dat Bilotts onthullingen de samenleving grondig veranderen. Of dat cinema überhaupt de wereld kan veranderen. Het is de blik van Bilott die gewijzigd is, en via zijn verhaal ook de kijk van de toeschouwer hoopt Haynes. Het is die andere gaze die volgens de cineast mogelijk en noodzakelijk is en die hij op visuele manier duidelijk maakt.
In tegenstelling tot zijn warme melodrama’s zoals Far from heaven en Carol kiest Haynes hier voor een donkere, grimmige stilering. Zijn DoP Ed Lachman gebruikt koude en vale kleuren en brengt nadrukkelijk slijk en vuilheid in beeld. “Ik wou dat de kijker zich door de chemische viezigheid besmet voelde” aldus Haynes die door de onderkoelde reactie van zijn protagonist de woede bij de kijker weet te leggen.
De pijn blijft dan weer verbonden met de slachtoffers van de vergiftiging (en de bijhorende doofpotoperatie). Haynes versterkt de authenticiteit door een interactie te creëren tussen acteurs en echte slachtoffers. “Heel wat mensen die het verhaal beleefd en overleefd hadden waren aanwezig op de set en speelden cameo’s,” benadrukt Haynes, “Sarah & Rob Bilott, Darlene & Joe Kiger, Jim Tennant, Bucky Bailey. Zij waren niet zomaar figuranten, maar echte mensen met echte levens.” Mensen zoals wij allemaal.
IVO DE KOCK
DARK WATERSvan Todd Haynes; USA – 2019 – 126′; met Mark Ruffalo, Anne Hathaway, Tim Robbins, Bill Pullman, Bill Camp; scenario Mario Carreo, Nathaniel Rich & Mathew Michael Carnahan; fotografie Edward Lachman, montage Alfonso Gonçalves; muziek Marcelo Zarvos; extra’s: making of documentaires; FILM: **** / EXTRA’S: **; distributie WWEntertainment.