Viva Nanni! De jaren 80 komedies van Nanni Moretti

jul 31, 2020   //   by Ivo De Kock   //   actueel, Algemeen, dvd, komedie, portret, regisseur  //  No Comments
Bianca

De Italiaanse naoorlogse cinema kende na het maatschappijkritische neorealisme van o.m. Roberto Rossellini een vruchtbare maar wat miskende zuur-komische tijd. De Commedia all’Italiana was dankzij grootmeesters als Dino Risi, Mario Monicelli, Ettore Scola, Luigi Comencini en Lina Wertmüller gedurende een aantal decennia immens populair. Maar dan deemsterden deze tragikomedies met een sociaaleconomische insteek die de Italiaanse filmliefhebbers een spiegel voorhielden langzaam weg. Tot acteur-regisseur Nanni Moretti midden jaren 80 voor een eigenzinnige genre-variant zorgde. Zijn gerestaureerde komedies Bianca en La messa è finita kan je (her)ontdekken in de Blu-ray box ‘Viva Nanni!’.

La messe est finie

De Italiaanse acteur, scenarist en regisseur Nanni Moretti (°1953) liet zich als jonge snaak opmerken met Io sono un autarchico (1976), een verrassend speelse en zelfbewuste komedie, en zou tijdens de jaren 80 een heel eigen subgenre creëren: de sarcastische en zelfbespiegelende komedie. Na parels als Bianca (1984), La messe è finita (1985) en Palombella Rossa (1989) leek de onafhankelijke filmmaker – net als zijn landgenoot Mauro Bolognini (La notte brava, Libera, amore mia!) – in de voetsporen van de iconische dichter en cineast Pier Paolo Pasoloni te zullen treden. Rond de eeuwwisseling evolueerde hij echter tot een arthousecineast gevierd in het internationale festivalcircuit. La stanza del figlio (2001), Il Caimano (2006), Habemus Papum (2011) en Mia Madre (2016) leverden hem prijzen en commercieel succes op. Het liet de communistische activist van weleer toe om de Chileense staatsgreep van Pinochet in 1973 én de impact ervan op Italië te fileren in de persoonlijke documentaire Santiago, Italia (2018). Momenteel werkt hij aan een nieuwe komedie, Tre piani. Als scenarist, regisseur én acteur.

Bianca

Chroniqueur van Italië

Door zich als scenarist, regisseur en acteurs van zijn films nadrukkelijk te profileren als ‘auteur’ maakt Nanni Moretti zich geliefd en gehaat. Bewonderd omwille van zijn lef en bekritiseerd om zijn arrogantie en narcisme. Maar  ook zijn ambiguïteit. Dat was reeds het geval bij zijn doorbraakfilm Io sono un autarchico, een in super 8 gedraaide film waarin hij de existentiële problemen van zijn generatie op komische wijze aansneed. Via het verhaal van een theatergezelschap dat botst met een tirannieke regisseur introduceerde Moretti de thema’s die de rode draad door zijn oeuvre zouden vormen: relatieproblemen, crisis van het gezin en de opvoeding, falend onderwijs, de teloorgang van ideologie en engagement.

La Messe est finie

Alle komedies van Moretti zijn autobiografisch getint en het door hemzelf vertolkte personage Michele Alpicella keert in een eerste periode steevast terug. In Io sono un autarchico, Ecce Bombe (1978), Sogni d’Ore (1981), Bianca en Palombella Rossa. Maar het zelfportret laat de filmmaker toe om over anderen te spreken en Italië een spiegel voor te houden. Een spiegel waarin we niet enkel de opeenvolgende economische crisissen ontwaren maar ook de politieke en morele malaise die verbonden wordt met het angstklimaat gecreëerd door het terrorisme en de corruptie die Berlusconi aan de macht bracht.

Moretti’s kroniek van een in permanente crisis verkerend Italië is tegelijk ook een reflectie over de rol van kunstenaars, de werking van cinema en de functie van filmtaal. Net als vele generatiegenoten toont Moretti zich verscheurd tussen engagement en plezier, tussen filmkunst en politiek discours. De brug slaan tussen beide is een permanent streven én een constante beproeving, de drang naar verandering kan de rebel maar moeizaam vertalen in film. Humor helpt en is dan ook onmisbaar. Tijdens een debat in een filmzaal legt Moretti als Alpicella de vinger op de wonde: “In cinema zijn acteurs de bourgeoisie, is het beeld het proletariaat, de soundtrack de kleinburgerij en fluctueert alles constant. Het beeld moet, net als het proletariaat, in de film na een lange strijd de macht grijpen.”

Bianca

Tragische komiek

Moretti’s Alpicella personage herinnert aan François Truffauts Antoine Doinel in de cyclus Les Quatre Cents Coups, Baisers volés, Domicile conjugal en L’amour en fuite. Met opnieuw een evoluerend personage en een meegroeiende acteur (Jean-Pierre Léaud bij Truffaut). Een ontwikkeling op persoonlijk en politiek vlak. En in Bianca een fetisj die herinnert aan L’homme qui amait les femmes: Alpicella kijkt ook gebiologeerd naar voorbijwandelende vrouwenbenen via een kelderraam. In het bonusmateriaal verwijst Thiery Jousse naar een uitspraak van Moretti: “Trufaut zei ooit, toen men hem vroeg waarom hij zelf acteerde in L’Enfant Sauvage en La Nuit Américaine ‘Er zijn brieven die je schrijft met een typemachine en brieven die je met de hand schrijft; die twee films zijn handgeschreven brieven.’ Zelf heb ik nooit een brief met een machine geschreven.”

La messe est finie

Wat humor betreft staat Moretti dichter bij een andere Franse cineast. Met name Jean-Luc Godard (A bout de soufle, Bande à part) met zijn voorliefde voor burleske komedies en slapstick. Niet toevallig merken we een foto van Jerry Lewis en Dean Martin op in de school van Alpicella in Bianca, een komedie waarin een wiskundeleraar leerlingen slaat. Overigens is het niet toevallig dat de zoon van twee onderwijzers lesgeven een centrale rol laat spelen in deze film waar de protagonist een vreemde manie heeft.

Hij observeert mensen en noteert gedragingen en ‘scènes’ in een schriftje. Achteloos becommentarieert hij de tragische levens van anderen, van zijn buren maar ook van zijn zus en zijn ouders. Met Bianca lijkt hij zelf eindelijk de ideale vrouw gevonden te hebben maar wanneer er in zijn omgeving (zijn flatgebouw herinnert aan Hitchcocks Rear Window, Alpicella is overduidelijk een voyeur) mysterieuze moorden gepleegd worden slaat zijn verbeelding helemaal op hol.

La messe est finie

Alpicella is een bijzonder tragische held. “Ik ben niet gewend aan het geluk” zegt hij en daarom wil hij zijn relatie met Bianca preventief verbreken. Het absurde aan zijn houding is dat Alpicella wel orde in de chaos van anderen wil scheppen (al lukt dat niet te best) maar zelf het ongeluk lijkt te omhelzen. Zelfbeklag en Calimero-gedrag gaan hand in hand. Maar tegelijk rebelleert hij, verzet hij zich tegen het status quo en worstelt hij met het lijden dat onlosmakelijk verbonden lijkt met zijn bestaan. Eenzaam en onbegrepen schreeuwt hij het uit van de pijn. Dat gaat gepaard met fysiek geweld, met woede en agressie.

God is dood

In La messa è finita vertolkt Moretti Don Giullio, een jonge priester die het idyllische eiland waar hij tien jaar verbleef (en wereldvreemd werd) verlaat om terug te keren naar een parochie dicht bij zijn ouderlijke wijk in Rome. Maar zijn familie en oude vrienden brengen geen rust in zijn leven. Overspel, religieuze twijfel, verloren idealen en de verleiding van terrorisme zorgen voor onbegrip bij Giullio. Bovendien houdt hij niet meer van zichzelf, waardoor hij moeilijk van anderen kan houden. Dat leidt tot fysieke confrontaties met zijn ouders (zijn vader vraagt hulp omdat hij een kind wil bij zijn jongere maîtresse) en vrienden.

Bianca

Sommige scènes, zoals die waar de priester voetbalt met kinderen, knipogen naar het neorealisme maar de krachtigste scène is ongetwijfeld die waar Giullio aan zijn dode, in haar slaapkamer opgebaarde, moeder zijn liefde als zoon en zijn dankbaarheid voor zijn jeugd bekent. Waarna de camera ons buiten een moeder toont die haar twee kinderen beschermt. Een mooie, emotionele scène die volgde op enkele momenten waarin Giullio net als Alpicella zijn pijn uitschreeuwt. Lijden en vreugde, leven en dood verstrengelen. Net als het persoonlijke en het universele.

De komedies van Nanni Moretti zijn niet enkel narcistisch maar ook moreel en emotioneel. Zeker in Bianca en La messa è finita, twee komedies die hij in het tijdspanne van één jaar maakte. Gedrenkt in de eighties overtuiging dat God misschien wel dood is maar dat de mens nog wel een – zij het moeilijke – humanistische missie heeft. Op zoek gaan naar humor en menselijkheid in het bestaan. Een zwerftocht die ook het gevecht met de eenzaamheid is die Moretti later in La stanza del figlio, Habemus Papum en Mia Madre zou verderzetten.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen bij DeWereldMorgen.be)

La messe est finie

VIVA NANNI!: Bianca van Nanni Moretti, I 1984, 98′; scenario: Nanni Moretti & Sandro Petraglia; met: Nanni Moretti, Laura Morante, Roberto Vezzosi, Remo Remotti, Claudio Bigagli; fotografie Luciano Tovoli, muziek Franco Piersante; montage: Mirco Garrone; extra’s: interview Thiery Jousse; FILM: **** / EXTRA’S: **; La messa è finita van Nanni Moretti, I 1985, 95′; scenario: Nanni Moretti & Sandro Petraglia; met: Nanni Moretti, Februccio de Cereas, Marco Messeri, Enrica Maria Modogno, Dario Cantabelli; fotografie Franco di Giacomo, muziek Nicola Piovani; montage: Mirco Garrone; extra’s: interview Thiery Jousse, documentaire Cinéma de notre temps Nanni Moretti van André Labarthe; FILM: **** / EXTRA’S: ***; distributie: Carlotta.

Bianca

Leave a comment