Elem Klimovs Come and see: Oorlogsgruwel door de ogen van een kind.
Apocalypse Now, Platoon, Saving Private Ryan, Paths of Glory, Das Boot, The Thin Red Line en Cross of Iron sieren de meeste lijstjes van beste oorlogsfilm ooit. Mooie titels maar de absolute toppers komen wat ons betreft uit Rusland: Ivan’s Childhood van Andrei Tarkovski en Come and See van Elem Klimov, nu in gerestaureerde versie uit op Blu-ray.
Come and See is de laatste film van de Russische filmmaker Elem Klimov (1933-2003). Het is tevens de meest persoonlijke en beste film van de regisseur van Rasputin, The Groom en Look, the sky. Dat vond de acteur en cineast zelf ook en het was een van de redenen waarom hij geen films meer draaide na dit prestigieus oorlogsdrama gemaakt om de veertigste verjaardag te vieren van de Grote Vaderlandse Oorlog, de verdedigingsoorlog in de jaren 1941-1945 van de Sovjet-Unie tegen Nazi-Duitsland.
Met een titel die verwijst naar de Nieuwe Testamentaire Openbaring van Johannes benadrukt Come and see (1985) het Apocalyptische karakter van de Tweede Wereldoorlog in het algemeen en de nazi-terreur in Wit-Rusland in het bijzonder. Klimov was als kind getuige van extreme gruwel en via het coming-of-age verhaal van de jonge Florja (Aleksej Kravtsjenko) wil hij het onvoorstelbare geweld en de buitensporige wreedheid ‘openbaren’, tonen. Waarbij horror, oorlog en genocide door elkaar lopen.
De regisseur omschrijft in Kinema de film “als een soort reflectie over mijn eigen emoties tijdens de oorlog, over mijn oorlogsjeugd” maar toch is Come and see niet puur autobiografisch, het gaat niet om Klimovs herinneringen maar om “ervaringen van de schrijver Ales Adamovich die even oud was als de protagonist tijdens de oorlog en samen met zijn ouders bij de partizanen streed. Hij was getuige van de genocide die de nazi’s aanrichtten in Wit-Rusland en schreef erover in ‘The Katyn Story’ (1972).”
Mede door het vierkant 1:1,37 beeldformaat duikt Come and see meteen in een beklemmend universum. Aanvankelijk nog bevreemdend met de close-up van een oude man die een tirade houdt (“ik ben het beu”), ogenschijnlijk aan het adres van een absurde wereld. Maar wanneer hij zijn rug keert duikt een jongetje uit een greppel op. Florja blijkt de viseerde schelm. Eerder toevallig stuit hij op een ingegraven geweer. Een wapen dat hij ziet als een paspoort om toegelaten te worden tot de Wit-Russische partizanen. Want een overvliegend vliegtuig (een terugkerend visueel motief) geeft aan dat er gevaar dreigt. Met name nazi-terreur. In 1943 valt Hitlers leger immers Wit-Rusland binnen en de twaalfjarige Florja voelt wel wat voor hij ziet als een heroïsche missie.
Zijn moeder denkt er anders over. Zij ziet het als een terdoodveroordeling van haar en Florja’s zusjes. Maar Florja zet door, al is het feit dat hij bij zijn intrede in het partizanenleger meteen zijn schoenen moet afstaan aan een veteraan bepaald frustrerend. Terwijl zijn heldhaftig zelfbeeld snel een deuk oploopt wanneer hij niet meteen indruk maakt op Glasha (Olga Mironova). Het meisje wordt wel een goede vriendin en hun traject verstrengelt. Daarbij kijken we wel grotendeels door de verschrikte ogen van de jongen. Via zijn blik zijn we getuige van de oorlogsgruwel en de genocide.
Al zien we soms meer dan onze protagonist. Wanneer Florja terugkeert naar zijn ouderlijk huis merkt hij enkel chaos en leegte. Vernielde meubels en etensresten. Glasha en de kijker zien in een flits de opgestapelde lijken van de dorpelingen maar heel obsessief rent de jongen naar het moeras waar hij gelooft dat zijn familie te vinden zal zijn. Om er enkel klem te geraken in het slijk en mentaal te flippen. De realiteit blijkt te waanzinnig om te vatten. Zijn wanhoop lezen van een gelaat dat een variant van Edvard Munchs ‘De schreeuw’ lijkt.
Later wordt Florja in een ander dorp ondergedompeld in de gruwel. De nazi’s verzamelen alle dorpelingen, jong en oud, man en vrouw, om ze op te sluiten in een schuur. Florja wordt mee binnen gedreven maar terwijl de ontreddering bij de meeste gevangenen groot is blijft hij een raam fixeren. Een ontsnappingskans die hij grijpt. Om buiten met verbijstering toe te kijken hoe de nazi soldaten de schuur in brand steken, applaudisseren voor het ‘spektakel’ en misprijzend ontsnapte vrouwen verkrachten.
Een scène als een mokerslag die symbool staat voor de Holocaust maar ook voor de nazi genocide in Wit-Rusland. Beiden worden samengebracht in de eindgeneriek via documentaire beelden van nazi-slachtoffers én de melding dat het dorp in kwestie een van de 628 getroffen dorpen in de regio was. Wanneer de Duitse soldaten uiteindelijk gevangen genomen worden toont Klimov dat sommigen in de greep van angst en twijfel zaten maar dat er daarnaast ook heel fanatieke militairen waren die zonder verpinken baby’s verbranden. “Jullie natie heeft geen bestaansrecht,” zegt een leider, “inferieure rassen verspreiden de microbe van het communisme.”
Een zeldzaam politiek statement van Klimov die verder vooral de oorlogshorror zicht- en voelbaar maakt. We zien via de ogen van de gechoqueerde jongen, horen via zijn oren (na een bombardement blijft de pieptoon nazinderen) en worden ondergedompeld in een poel van verderf, gruwel, dood en verwoesting. De fysieke en mentale gevolgen van de ‘verschroeide aarde’ nazi-tactiek wordt overduidelijk, de oorlog een hel op aarde, een accumulatie van afgrijselijke wreedheden. Het levert een schouwspel op dat moeilijk te harden is voor de toeschouwer.
In tegenstelling tot sommige oorlogsfilms is er in Come and see geen sprake van opwindende actie of esthetisering van geweld. Oorlog is hier lelijk, ondraaglijk, wreed en onmenselijk. Walgelijk en allerminst fascinerend. Voor Klimov gaat het om “herinneringen van een volk aan de oorlog. Het opzet was een film van het volk te maken. Een film van herinneringen aan de meest gruwelijke momenten van de oorlog.” Maar tegelijk was Come and see ook hedendaags, “een passionele waarschuwing voor en pleidooi tegen oorlog. Het is tegelijk een anti-fascistische film en een anti-oorlogsprent.”
Daarnaast zag Klimov zijn ultieme film ook als een bespiegeling over (on)menselijkheid, over “de beperkingen van mensen en de gruwel waartoe de mensheid in staat is. Dostojevski schreef ooit ‘A human being is a beast in you that you can face, and it faces you‘, mensen kunnen in extreme omstandigheden gruwelijke dingen in zichzelf ontdekken. Ze kunnen diep vallen. Dat wou ik in Come and see tonen en daarom dreef ik de personages tot de grens. En soms daarover. Tonen tot wat de mens in staat is, dàt is de taak van kunst.” Elem Klimov kwijt zich met verve van die taak. Come and see is niet bepaald een aangename film maar wel een belangrijke. Eentje die thuishoort in het rijtje ‘meesterwerken van de zevende kunst.’ Traumatische maar helende cinema.
IVO DE KOCK
COME AND SEE: Elem Klimov; Rus, 1985, 142′; met: Aleksey Kravchenko, Olga Mironova, Liubomiras Laucevicius, Vladas Bagdonas, Jûri Lumiste; FILM: ***** / EXTRA’S: 0; distributie: Lumière.
