The Burning Season & Against the Wall: John Frankenheimers docudrama’s
Aan het einde van zijn carrière draaiden John Frankenheimers films – docudrama’s zoals Year of the Gun, Against the Wall en The Burning Season – alleen maar mee in het betaaltelevisie- en videocircuit. Na zijn eerste stappen (net zoals Sidney Lumet, Martin Ritt en Robert Mulligan) zette Frankenheimer ook zijn laatste stappen als regisseur voor het kleine scherm.
Als bioscoopfilmer kende John Frankenheimer een vreemde carrière: een debuut als pionier in docudrama (The Young savages en Birdman of Alcatraz), erkennings als ‘auteur’ (The Manchurian Candidate, Seconds), een periode als succesvol vakman (French Connection II, Black Sunday) en tenslotte de afgang als anoniem B-filmer (The Holcroft Convenant, 52 Pick-Up).
Dat Frankenheimer nu vooral tv-films maakt hoeft geen slechte zaak te zijn. De films worden opnieuw iets persoonlijker en geladener. De onderwerpen zijn politiek getint: terrorisme in Year of the Gun, gevangenisopstand in Against the Wall, vernietiging van het regenwoud in The Burning Season. Met terloops aandacht voor de rol van de media. Stilistisch is Frankenheimer echter wèl een braaf docudramafilmer geworden: wèg zijn de nerveuze stijl en de genadeloze kritiek van ‘auteur’ Frankenheimer.
The Burning Season is niet de eerste ecologische thriller van Frankenheimer. In 1979 realiseerde hij Prophecy, een wat potsierlijk gevecht van een intellectueel koppel in de bossen van Maine tegen dieren die door kwikvergiftiging in grote mutanten waren veranderd. The Burning Season is ietwat ernstiger: het is het waar gebeurde verhaal van Chico Mendes, een man die ten strijde trekt tegen de uitbuiting van de rubbertappers in het Amazonegebied en kampt tegen de vernietiging van het regenwoud.
Van kindsaf is Mendes getuige van het brutale geweld van de grote veebaronnen. Om de opkomst van de vakbonden af te stoppen schakelen ze activisten fysiek uit. Zo wordt Euclides, een intellectuele idealist, voor de ogen van de jonge Mendes in brand gestoken. Het is deze man die Mendes de eerste wapens in zijn strijd tegen politici en grootgrondbezitters aanreikte door hem te leren lezen en schrijven.
Een ander wapen is zijn engagement. Ontstemd door de passiviteit van zijn vader bij de confrontatie met onrecht, besluit Mendes niet langer werkloos te blijven kijken bij deze wantoestanden. Zo geraakt hij langzaam betrokken en uiteindelijk hoofdrolspeler in het conflict tussen de machtigen en de zwakken van de Braziliaanse maatschappij. Tegen wil en dank: verplicht door de omstandigheden (leiders die worden vermoord) en door anderen gestimuleerd.
Even ongewild vergroot de schaal van de strijd; de verdediging van de rubbertrappers wordt (pacifistisch) verzet tegen de bouw van een weg door het Amazone-gebied en uiteindelijk een gevecht voor het behoud van het regenwoud. Bij deze schaalvergroting spelen ook de media een rol via docufilmer Steven Kaye, en de internationale milieubeweging. Het levert Chico Mendes wereldwijde bekendheid op. Maar zijn tegenstanders antwoorden met terreur en moord. De dood van Mendes zorgt voor een kleine overwinning: de rubbertappers krijgen een beschermd reservaat toegewezen.
Met The Burning Season heeft John Frankenheimer een vakkundig maar voorspelbaar docudrama gemaakt. De politieke diepgang is beperkt en de ecologische boodschap oppervlakkig. De persoonlijke dramatiek van Chico Mendes, versterkt door een puike vertolking door een duidelijk getekende Raul Julia, wordt dan weer wèl goed belicht. Het maakt van The Burning Season een onopvallende maar genietbare film.
Against the Wall is een sterkere film die focust op de gevangenis van 1971 in de Newyorkse Attica-gevangenis. Centrale personages zijn: een jonge onervaren bewaker, zijn door de wel geverfde oom en een gevange die een politiek activist blijkt te zijn. Michael Smith ziet zijn nieuwe job slechts als een manier om geld te verdienen. Hij stelt vast dat niet iedereen het zo bekijkt en dat zijn aandacht voor de klachten van de gevangenen hem bij de gevangenisdirectie niet geliefd maakt. Wanneer de gevangenen in opstand komen wordt hij gegijzeld, samen met een aantal andere bewakers. De onderhandelingen verlopen stroef en uiteindelijk loopt alles flink uit de hand. De gevangenen doden medegevangenen, een gewonde bewaker sterft en bij de bestorming van de gevangenis vallen 39 doden onder wie 10 gijzelaars.
Wat Against the Wall zo interessant maakt is dat Frankenheimer de tijdsgeest perfect weet te vatten. De film opent met documentaire beelden die het gebeuren in de tijd situeren: de maanlanding, de studentenbeeging, de moorden op Bobby Kennedy en Martin Luther King, rassenrellen, anti-Vietnambetogingen. Onmiddellijk schrijft Frankenheimer echter ook het dramatisch conflict in de tijd in. Een vraag naar de redenen van de gevangenisreglementen wordt niet getolereerd, ‘why’ (tevens de sleutelterm van de anti-oorlogsbeweging) is een taboe-woord.
In een omgeving waar verbale communicatie verboden is (en vervangen door het tikken met een stok) sijpelt stiekem het (hippie)vrijheidsideaal binnen dat op dat moment de maatschappij beheerst. Voor de bewakers vormt dàt de ultieme bedreiging. Zij zien hun gevangenis als een dominosteen die recht moet worden gehouden om Amerika niet te verliezen. Een en ander verklaart waarom bij het onderhandelingsproces naast elkaar wordt gepraat en heel wat ordehandhavers staan te popelen om gewelddadig terug te slaan (“this is get right day” is hun motto). Het gevolg is chaos en vernietiging. De gevangene verliezen de zelfcontrole en bij de inval schiet iedereen op iedereen: bewakers worden neergeschoten door politiemensen, gevangen worden geëxecuteerd.
Hoofdpersonage Michael Smith fungeert als protesterende getuige. Hij verzet zich tegen de terreur van de gevangenisbewakers maar weigert ook te buigen voor de rebellerende gevangenen. Waardoor hij tussen twee vuren komt te zitten, maar ook de sympathie van politiek gevangene Jamaal X verwerft. Het optreden van Michael is niet het misplaatst heroïsme dat sommigen er in zien. Het is een consequent afwijzen van een terreursysteem waar macht en bevelen de positie van elk individu regelen.
Michael is een ‘drop out‘ van dit systeem waarin bewakers en gevangenen elkaar vlot vinden (en even soepel van rol wisselen). In die zin is Against the Wall ook een perfecte uitdrukking van een tijdsgeest. En een boeiende weergave van een historisch gebeuren waarover Hollywood en de Amerikaanse samenleving lang het stilzwijgen hebben bewaard. Op een terloopse vermelding in Sidney Lumets Dog Day Afternoon (waar Al Pacino ‘Attica, Attica!’ schreeuwt om de toeschouwers bij zijn bankoverval op te jutten tegen de politie) na. En ook dat zit in de film: “We zullen er nooit over p raten” zegt Michaels vader tegen een neef die deelnam aan de inval.
IVO DE KOCK
THE BURNING SEASON van John Frankenheimer; USA, 1994, 123′; met Raul Julia, Sonia Braga, Carmen Agenziano, Kamal Dawson, Edward James Olmos; scenario William Mastrosimo naar Andrew Revkin; fotografie John R. Leonetti; dis. Warner.
AGAINST THE WALL van John Frankenheimer; USA, 1993, 110′; met Samuel L. Jackson, Kyle MacLachlan, Harry Dean Stanton, Frederic Forrest; scenario Ron Hutchinson; fotografie John R. Leonetti; dis. Meteor Home video.
