Rosa Luxemburgs ‘Ik voel me in de hele wereld thuis’: Brieven van een vrijgevochten gevangene

mrt 30, 2020   //   by Ivo De Kock   //   actueel, boek, nieuws  //  No Comments
Rosa Luxemburg

“Socialisme of barbarij.” De slogan klinkt nog vertrouwd. Maar met het betoog waarin de uitspraak kaderde is vergeten en ‘auteur’ Rosa Luxemburg mag dan wel een feministisch icoon zijn, weinigen zijn nog vertrouwd met haar ideeën, engagement en leven. Gelukkig verwierf de eigenzinnige en gepassioneerde vrouw met de scherpe inzichten opnieuw haar heroïsch statuut dankzij ‘Red Rosa: A Graphic Biography of Rosa Luxemburg’ (2016), de liefdevolle grapic novel van Kate Evans, en worden Luxemburgs ‘Brieven’ nu heruitgegeven als ‘Ik voel me in de hele wereld thuis.’ Waardoor duidelijk wordt hoe actueel en relevant haar geschriften blijven.

De opvatting dat alleen Grote Mannen de geschiedenis bepalen is al lang gedateerd en in #MeToo tijden staan female empowerment en de female gaze meer dan ooit hoog op de agenda. Toch oogt het Oost-Berlijnse graf van de op 15 januari 1919 vermoorde activiste en schrijfster Rosa Luxemburg (1871-1919) nog altijd bescheiden en wordt haar historisch belang vaak onderschat. Zelfs haar aandeel in de Spartacusopstand van 1919 wordt wel eens geminimaliseerd. Maar er lijkt beterschap op komst. Zo schetste Kate Evans’ graphic novel biografie uit 2016, Red Rosa: A Graphic Biography of Rosa Luxemburg, Luxemburg als een gedreven, intelligente en empathische vrouw-met-een-missie. Sterker dan in cineaste Margarethe von Trotta’s wat schematische biopic Rosa Luxemburg uit 1986.

Red Rosa van Kate Evans

Brieven van achter de tralies

Bovendien laat Ik voel me in de hele wereld thuis anno 2020 nieuwe generaties kennismaken met teksten van de activiste en schrijfster. Het is niet de eerste uitgave van de brieven van Rosa Luxemburg. Die verschenen al in verschillende landen en ook Uitgeverij Van Oorschot publiceerde reeds in 1958 een versie. Die uitgave werd nu herzien (fouten gecorrigeerd, verwijderde fragmenten opnieuw opgenomen, vertaling bijgestuurd) én aangevuld met extra brieven en beeldmateriaal uit verschillende Duitse edities. Een Nawoord van schrijfster en filosofe Joke J. Hermsen (° 1961) situeert de voor een groot deel in de gevangenis geschreven brieven in de context van het leven en het werk van de revolutionaire marxiste. Al blijft enige kennis van het woelige tijdsgewricht toch wel aangewezen voor wie de brieven goed wil plaatsen en interpreteren.

Het is in coronatijden best confronterend om Ik voel me in de hele wereld thuis te lezen. Rosa Luxemburg schreef haar beroemde ‘Brieven uit de gevangenis’, die het grootste deel van deze bundel uitmaken, in gevangenschap. Ze leefde in een kleine donkere gevangeniscel met een miniem getralied vensterraam en een handvol boeken en plantjes waarmee ze een thuisgevoel trachtte te creëren. Maar toch bleef ze vrolijk en optimistisch klinken in haar bijzonder gestileerde en bij momenten ook poëtische briefwisseling. Luxemburg werd in 1916 veroordeeld tot twee jaar opsluiting omwille van haar pacifistische opvattingen die tijdens W.O.I in Duitsland golden als landverraad maar dat belette haar niet om het ‘Juniuspamflet’ en ‘De Russische revolutie’ te schrijven. Didactische, geëngageerde en zwaarwichtige werken.

Barbara Sukowa in Rosa Luxemburg

Strijdbaar en stijlvol

Luxemburgs brieven zijn luchtiger van toon en creatiever van stijl maar blijven ernstig en strijdbaar. Ze sprak sommige vrienden ondanks haar deprimerende leefwereld moed in en veegde anderen dan weer de mantel uit. Zo krijgt Mathilde Wurm te horen dat haar kerstbrief Luxemburg spinnijdig maakte omdat de vrouw jammerde over haar teleurstellingen “in plaats van eens zelf in de spiegel te kijken om de hele ellende van de mensheid in de treffendste afbeelding te aanschouwen!”. Om te vervolgen “’Jullie’ zijn een volkomen andere zoölogisch soort dan ik, en nooit vond ik jullie zure, kankerende, laffe en halfslachtige wezen zo vreemd, zo ergerlijk, als nu.” Luxemburg onderstreept dat ze harder is geworden en niet langer bereid is om de geringste concessie te doen.

Voor ze afsluit (“je krijgt toch nog een kus omdat je toch een eerlijke kleine donder bent! Gelukkig Nieuwjaar!”) geeft Luxemburg haar filosofie mee: “Zie dat je mens blijft. Mens zijn is voor alles de hoofdzaak. En dat betekent: vastberaden en helder en vrolijk zijn. Ja, vrolijk, trots alles en alles, want jammeren is een zaak voor de zwakken. Mens zijn betekent blijmoedig zijn hele leven ‘op de grote weegschaal van het lot’ werpen, als dat zo zijn moet, zich tegelijkertijd echter verheugen over elke heldere dag en iedere schone wolk.” Want: “De wereld is zo mooi bij alle verschrikkingen en zou nog mooier zijn als er geen zwakkelingen en lafaards op waren.”

Rosa Luxemburg en Clara Zetkin

Het is niet de enige brief waaruit blijkt dat bij Luxemburg woede perfect samengaat met opgewektheid en met verwondering over de schoonheid van natuur, poëzie of kunst. “Wanneer de hele wereld uit haar voegen raakt, dan tracht ik vooral te begrijpen waarom dit gebeurd is, en dan word ik weer rustig en goed geluimd” schrijft Luxemburg. Ze filosofeert ook even hartstochtelijk over politieke vraagstukken als over een stralend frisse citroenvlinder, de roep van de pimpelmees én het werk van kunstenaars en denkers. Dat doet ze niet zomaar, uit de losse pols, maar stijlvol en origineel. Daardoor zijn haar brieven niet enkel historische documenten maar behoren ze in de woorden van Henriette Roland Holst “tot de mooiste brieven van de wereldliteratuur.”

Opgesloten maar hoopvol

Maar ook de toon van de brieven is frappant. Luxemburgs teksten zijn gedrenkt in hoop, in optimisme. Ze wordt gedreven door de overtuiging dat iedereen, en zeker revolutionaire en activisten, niet enkel kracht dient te putten in verwondering over het leven maar vooral ook hoopvol moet blijven bij teleurstellingen en nederlagen moet zien als kansen om er opnieuw tegenaan te gaan. “Ik heb het gevoel dat al deze morele modder, waar wij doorheen waden, dit grote gekkenhuis waarin wij leven, op slag van vandaag op morgen als door een toverstaf in het tegendeel kan omslaan,” houdt ze Sophie Liebknecht (vrouw van Karl) voor eind 1917, “omslaan in iets ongehoord groots en heldhaftigs en – wanneer de oorlog nog een paar jaar zal duren – omslaan moet.

Rosa Luxemburg speecht

Ook opmerkelijk is dat Rosa Luxemburg zich ontpopt tot een gedreven kunstcriticus die boeken fileert, schilderijen beoordeelt en muziek wikt. Daarbij klinkt bij momenten ook weemoed en melancholie door. “Het is pijnlijk om helemaal alleen van prachtige muziek te genieten,” lezen we, “mijns inziens gaf Tolstoj blijk van het scherpste inzicht toen hij de kunst een maatschappelijk omgangsmiddel noemde, een sociale ’taal.’ Ze bestaat om met geestverwanten te kunnen communiceren, de bitterste eenzaamheid ervaar je bij de zoete klanken van wonderschone muziek of bij het zien van een aangrijpend schilderij.”

Steeds opnieuw leiden de bespiegelingen naar Luxemburg essentiële ‘mens zijn’: “Wat mij bijzonder aangenaam heeft getroffen is het gevoel voor de natuur van Rodin, zijn eerbied voor ieder grassprietje in het veld. Dat moet een voortreffelijk mens geweest zijn: open, natuurlijk, overvloeiend van innerlijke warmte en intelligentie. Hij doet me beslist aan (socialistisch voorman Jean) Jaurès denken.” Bij het doornemen van Ik voel me in de hele wereld thuis overvalt de lezer hetzelfde gevoel: Rosa Luxemburg is een feministisch icoon en heldin met een bijzonder hoog actualiteitsgehalte maar ze was vooral ook een voortreffelijk mens. Ein guter Mensch.

IVO DE KOCK

Rosa Luxemburg, Ik voel me in de hele wereld thuis. Brieven, Uitgeverij Van Oorschot, Amsterdam, 2020, 200 pag.

Leave a comment