Sydney Pollacks Amazing Grace: Legendarisch gospelconcert van Soul Queen Aretha Franklin
In 1972 nam gospel-, soul- en r&b-zangeres Aretha Franklin live en voor het oog van camera’s ‘Amazing Grace’ op in de kleine New Temple Missionary Baptist Church in Los Angeles. De LP groeide uit tot het meest succesvolle gospelalbum aller tijden maar de beelden van het gebeuren werden door technische problemen nooit vertoond. Tot nu. Tot Amazing Grace.
“We’d like to thank you for coming tonight to the first religious recording session of the Lady Soul, Miss Aretha Franklin,” zegt dominee en muziekleider James Cleveland in de openingsscène van Amazing Grace, “and we want you tonight to be a part of this session. We want you to, you know, let the folks know you’re here. There are many of you who have never had the opportunity to hear Aretha sing gospel. You’re in tonight for a great thrill. She can sing anything.”
Met deze ongewone verwelkoming wordt de toon gezet voor deze bizarre concertfilm. Amazing Grace is een muzikaal spektakel en een kippenvel ervaring maar het is ook wat bevreemdend document. Tegelijk een beklijvende performance van Queen of Soul Aretha Franklin (1942-2018) én een religieuze bijeenkomst (“I’d like for you to be mindful that this is a church, and we’re here for a religious service. And we want you to be a part of it; we want you to give vent to the Spirit” zegt dominee Cleveland), tegelijk zowel een tijdloos muziekoptreden als een bijeenkomst beïnvloed door de tijdsgeest, tegelijk naast een artistieke parel ook een niet steeds foutloos lopend evenement.
Wanneer zangeres pianiste Aretha Franklin in 1972 optreedt in de bescheiden New Temple Missionary Baptist Church gelegen in de Watts wijk van Los Angeles bevindt ze zich op het toppunt van haar carrière. Franklin had voor de grote platenmaatschappijen Atlantic Records en Columgia een reeks soul en rythm & blues hits afgeleverd met titels als ‘Respect’, ‘Chain of Fools’, ‘Won’t Be Long’, ‘I Never Loved a Man (The Way I Love You)’ en ‘Don’t Play That Song (You Lied)’. Het album ‘Amazing Grace’ zou Franklins grootste hit ooit blijken én ook het bestverkopende gospelalbum aller tijden maar was anno 1972 een verrassende beslissing. Aretha Franklin was toen immers vooral een populaire artieste. Al geeft vader en dominee C.L. Franklin op podium aan dat Aretha “niet terugkeert naar de kerk, ze is nooit weggeweest.”
Dat de concertdocumentaire nooit vertoond is en pas in 2018 afgewerkt werd is het gevolg van een mega blunder van Sydney Pollack. De toen jonge filmmaker – met toch al flink wat televisiewerk en bioscoopfilms zoals This Property is Condemned, Castle Keep en They Shoot Horses, Don’t They? – maakte hetzelfde jaar naam met de Robert Redford anti-western Jeremiah Johnson maar vergat hier in zijn enthousiasme (we zien de regisseur in beeld drijven op de vibe van het optreden) een klapbord te gebruiken om beeld- en geluidsopnamen te synchroniseren. Waardoor het voor Warner onbegonnen werk was om de berg opnamemateriaal te monteren.
Tot de technologische vooruitgang ruim veertig jaar later een handje hielp. Na de dood van Pollack in 2008 startten producent Alan Elliott en monteur William Steinkamp een project om het materiaal digitaal te restaureren en tegelijk beeld en geluid aan elkaar te koppelen. De release werd uitgesteld doordat Aretha Franklin een proces begon omwille van de rechten. Pas na haar dood konden de producenten een regeling treffen met de familie Franklin waardoor Amazing Grace eindelijk een release kreeg.
Dat is een goede zaak want Amazing Grace is een uitstekende concertdocumentaire die het talent van Franklin als zangeres en pianiste in de verf zet. Haar stem timbre, haar vocaal bereik, haar perfecte timing, haar vermogen emoties weer te geven en te communiceren met een publiek, haar présence; kortom, alle aspecten van haar muzikaal talent worden zichtbaar. Je voelt ze ook in het album maar hier lees je de spanning, de intensiteit en de stress op haar gezicht en in haar lichaamstaal. Daarnaast merk je ook hoe aanstekelijk haar bezield optreden werkt voor het publiek (een volledig zwart publiek op Rolling Stones Mick Jagger en Charlie Watts na), de leden van het koor (de Southern California Community Choir) en James Cleveland.
Een tweede troef van Amazing Grace is het repertoire. Verspreid over twee avonden vertolkt Aretha Franklin zowel religieuze als seculiere liedjes, zowel traditionals (‘Precious Memories’, ‘Climbing Higher Mountains’) als songs geschreven door monumenten als Marvin Gaye (‘Wholly Holy’), Clara Ward (‘How I Got Over’), Carole King (‘You’ve got a Friend’) en Thomas Dorsey (‘Precious Lord’). Franklin doet dat even krachtig als authentiek. Zo begint ‘Climbing Higher Mountains’ hortend maar de zangeres gaat snel helemaal los (en Jagger uit zijn bol) om te eindigen met een gevoelig, geïmproviseerd duet met Cleveland.
Het absolute hoogtepunt van Amazing Grace is Franklins verbluffende vertolking van de titelsong. De uit de 18de eeuw daterende hymne van John Newton, een slavenhandelaar die een religieus abolitionist (voorstander van de afschaffing van slavernij) werd, is een emotionele mokerslag die pijn, lijden en strijd tastbaar maakt. Dat merk je aan de expressie van Franklin maar vooral ook aan de reactie van het publiek (sommigen barsten in tranen uit) en van Cleveland (die zijn piano laat en zijn hoofd in zijn handen verbergt). Aan het einde van het lange nummer heerst een gevoel van somberheid en opluchting, het besef getuige te zijn geweest van een even intense als belangrijke vertolking.
Dit is een historisch moment, een belangrijk en monumentaal optreden, wordt duidelijk maar tegelijk voel je ook een manco. Met name het feit dat de geschiedenis te veel achtergrond blijft. Of eerder onderstroom. De aanwezigen in de zaal zijn zich bewust van de historiek, van de gebeurtenissen die ze zelf doormaakten, maar de hedendaagse bioscoopganger (of thuisbioscoop filmliefhebber) heeft die kennis en ervaring doorgaans niet. Dominee Cleveland licht een tipje van de sluier door mee te geven dat songteksten als “through many dangers” het voor koor en Franklin moeilijk maakten om het nummer te brengen tijdens repetities omdat er krachtige herinneringen naar boven kwamen, maar hij gaat niet verder in op die gevaren.
In hun angst om een politiek standpunt in te nemen laten de filmmakers het na om de context te schetsen. De context waarin de opnamen gemaakt werden begin jaren zeventig. Een periode waar de wonden geslagen door recente politieke moorden, de burgerrechtstrijd en aanslepende Vietnamoorlog nog niet genezen waren. De Watts wijk waar het optreden plaats vond was het toneel van rellen, de kerk van Aretha’s vader in Detroit fungeerde als hot spot voor activisten en Aretha Franklin zong op de begrafenis van Martin Luther King in 1968.
Maar naast die directe context van rebellie en repressie, van pijn en woede, is er ook de historische context van discriminatie, geweld en repressie die de Afro-Amerikaanse gemeenschap al sinds het ontstaan van de Verenigde Staten parten speelde en waaraan die ‘vele gevaren’ refereerde. Wat meer duiding op dit vlak, en een analyse van Franklins keuze om net op dat moment gospel-met-soulinslag te brengen, was op zijn plaats geweest. Soms spreken beelden nu eenmaal onvoldoende. Amazing Grace heeft dan ook zijn beperkingen maar het blijft een belangrijk – muzikaal en historisch – document. Een krachttoer van een ‘verbazingwekkende’ zangeres, een van de grote iconen van de 20ste eeuw.
IVO DE KOCK
AMAZING GRACE: regie: Sydney Pollack & Alan Elliott; USA – 2018 – 87′; met Aretha Franklin, James Cleveland & The Southern California Community Choir, Alexander Hamilton, Sydney Pollack, Mick Jagger; muziek Aretha Franklin; montage William Steinkamp, Jeff Buchanan; FILM: *** / EXTRA’S: 0; distributie: Paradiso.
