De transformaties van Francis Ford Coppola’s Apocalypse Now

nov 19, 2019   //   by Ivo De Kock   //   actueel, Algemeen, dvd, film, genre, oorlogsfilms, regisseur, thema  //  No Comments
Apocalypse Now

The End‘. Met dit nummer uit het debuutalbum van The Doors opent Apocalypse Now, de ultieme Vietnamfilm uit 1979. 40 jaar later tracht een 80-jarige Francis Ford Coppola met een Final Cut de film die hem is gaan symboliseren los te laten. “I”ll never look into your eyes again.” Het is nu aan de kijker om van de filmtrip een eindeloos avontuur te maken.

Apocalypse Now

I don’t know that anyone gets anything out of seeing the same movie over and over again” zei Francis Ford Coppola (° 1939) toen hij olie op Martin Scorsese’s “Marvel films are not cinema” vuur wierp. Even vergetend dat filmliefhebbers al 40 jaar blijven terugkeren naar een film waar ze “verlichting, kennis en inspiratie hopen uit te halen.” Een die hij zelf blijft herwerken: Apocalypse Now. Na een work in progress bekroond met de Gouden Palm, de release versie met of zonder generiek (1979) en een Redux variant (2001) is er nu een Final Cut (2019). Met uren bonusmateriaal en de andere (gerestaureerde en Dolby Atmos geremixte) versies uitgebracht door Pathé Films in een box met 4K-Ultra HD én Blu-Ray discs.

Apocalypse Now

Het is niet de enige release die de vraag naar hoe definitief een filmkunstwerk is op de agenda plaatst. Zo bewijst de ‘4K extended cut’ van The Shining (Warner) dat de Amerikaanse bioscoopversie een andere film is dan Stanley Kubricks kortere Europese versie. En er is de wellicht mooiste Blu-ray editie van het jaar, de Donnie Darko box (Carlotta) met twee ‘uitvoeringen’ van de cultfilm die Richard Kelly niet als finaal ziet. “Eigenlijk ben ik over geen van beide versies tevreden” bekende hij deze zomer in Brussel. Hij hunkert naar afronding terwijl Coppola via een Final Cut zijn creatieve onrust wil afsluiten. Filmmakers en -liefhebbers blijven worstelen met de finaliteit van film. Met het loslaten van een film én het eeuwigheidsstatuut van een realisatie.

Apocalypse Now

Het unieke karakter van een film

Meer en weer wordt film een bouwdoos met manipuleerbare elementen. Waarbij een gamma wijzigingen – van retouches (George Lucas’ Star Wars) tot transformaties (Quentin Tarantino’s Netflix-versie van The Hateful Eight) – een kloof creëren tussen de eerste vertoningsvorm en latere afgeleiden. Een kloof die ook in de geest van de cinefiel speelt tussen de herinnering aan de eerste kijkervaring en de actuele, nieuwe visie. Tussen pakweg de korrelige, donkere versie van William Friedkins Sorcerer uit 1977 en de heldere, digitaal gerestaureerde versie die in 2015 een Blu-ray hergeboorte kreeg.

Apocalypse Now

“Alles beweegt, alles stroomt” wist Heraclitus en ook film blijft niet onveranderlijk. Omdat de tijd leidt tot een andere perceptie of omdat makers blijven boetseren. Ze zijn niet te tellen, de films met meerdere versies: Metropolis (Lang), Touch of Evil (Welles), The Wild Bunch (Peckinpah), The Exorcist (Friedkin), Blade Runner (Ridley Scott), Close Encounters of the Third Kind (Spielberg), Heaven’s Gate (Cimino), Once upon a time in America (Leone),… De uniciteit van film is even onhoudbaar als illusoir. Cultuurfilosoof Walter Benjamin linkte de teloorgang van het unieke karakter van een kunstwerk overigens aan de technische reproduceerbaarheid ervan.

Apocalypse Now

Film is met zijn repetitief karakter sowieso de doodgraver van het vluchtige maar unieke kunstwerk. Vandaar dat zowel auteurs als kijkers zich mogen uitleven met interpretaties, dat een aanpassing aan de geest van de tijd nog zo gek niet is. “Toen ik er jaren later naar terugkeek ging ik beseffen dat de film voor op zijn tijd was,” zegt een vermagerde Francis Ford Coppola in de introductie van zijn Final Cut, “nu oogt het niet meer bizar. Zoals vaak gebeurt in kunst wordt de avant-garde van het verleden het behangpapier van de toekomst. Wat vreemd en scherp leek wordt geassimileerd in de cultuur en opgenomen in de tijdsgeest. Dat gebeurde met Apocalypse Now.”

Een derde, finale Apocalyps

Francis Ford Coppola spendeerde de helft van zijn 80 levensjaren aan het perfectioneren van die film. Hij trok na geruchten over productieproblemen (Apocalypse When?) hals over kopnaar Cannes met een 2u33 lange versie, voegde achteraf een generiek toe, viste voor zijn 3u22 durende Redux versie verwijderde scènes en segmenten op en ontwikkelde in het kader van de 40ste verjaardag van zijn Vietnamepos een Final Cut van 3u03. Uiteraard met een fraaie Blu-ray box, niemand gebruikt dvd zo goed voor reflectie als Coppola.

Apocalypse Now

Getuige de commentaren bij The Godfather trilogy, The Conversation en Dracula, de gekke making of van One from the heart enhet samen met de cast herontdekken van The Outsiders. Voor Apocalypse Now Final Cut ging Coppola nog verder. Naast Eleanor Coppola’s legendarische documentaire Hearts of Darkness (mét commentaar) schuilen er in het bonusoerwoud nog parels. Coppola die John Milius interviewt, een gesprek tussen Steven Soderbergh en Coppola, Coppola’s toelichting bij de generiekverwarring, de super 8 setfilm van geluidsingenieur Jack C. Jacobson en de persconferentie van Cannes 1979 met een door zijn ‘army of kids’ omringde Coppola.

Een film die niemand wou

“Het is fantastisch hoe jij het heroïsche imago van de regisseur compleet veranderde,” zegt John Milius aan Coppola, “vroeger volstond een ooglapje en praten over je visie om regisseur te zijn. Dan kwam de Nouvelle Vague met regisseurs die een bijzondere kijk op de dingen hadden. Na jou moest de regisseur zijn ganse vermogen op het spel zetten, naar een verschrikkelijke streek trekken en in erbarmelijke omstandigheden werken om een regisseur te zijn.” Waarop Coppola: “men moest flirten met de waanzin!”

Apocalypse Now

Aan Steven Soderbergh bekent Coppola dat hij “verbaasd vaststelde dat niemand Apocalypse Now wou produceren. Ook al had ik The Godfather I & II én The Conversation gemaakt. Mijn volgende film moest gewoon lijken op mijn vorige succesvolle films. Terwijl ik als jonge regisseur wou experimenteren, leren en mijn eigen stem vinden. Mijn films verschillen van stijl en dat vond Hollywood niet geruststellend.” Coppola was verplicht “het budget te garanderen met wat ik verdiend had met The Godfather. Zo werd ik de enige eigenaar van de film, wat een onzekere gok was.” Daarom wou Coppola met een commerciële spektakelfilm de weg effenen voor persoonlijke films: “Ik realiseerde me niet dat Apocalypse Now een persoonlijke film zou worden. Een vreemde en surrealistische film die aansloot bij een oorlog die bizar en heel Westkust was. Het was een tijdperk van drugs, rock ‘n’ roll en surf met erg Californische personages.”

Apocalypse Now

Het hart van de jungle

“Mensen vragen me vaak wie het idee had voor het helikoptergevecht op Wagner,” bekent Coppola aan Milus, “of wie Robert Duvalls ‘I love the smell of napalm in the morning‘ schreef. Dat was jij.” Milius knikt en vertelt hoe jammer hij het vond dat astma hem belette in Vietnam te vechten en dat zijn fascinatie voor Joseph Conrads ‘Heart of Darkness’ hem aanzette een oorlogsverhaal te schrijven rond “het idee van de jungle als een kracht die je transformeert omdat ze je angst aanjaagt. In de jungle gedraag je je als een kind dat schrik heeft van het donker. Je geeft je over aan de duisternis, countert je angst door oorlogskleuren te dragen. Kurtz gaf zich over aan de krachten van de jungle en begon er van te houden.” Milius benadrukt dat het idee van de patrouille die o.l.v. een getraumatiseerde kapitein (Martin Sheens Willard) de rivier opgaat om een ontspoorde militair (Marlon Brando’s Kurtz) te vinden van hem was: “Ik dacht ‘Heart of Darkness’ in Vietnam, gebruikte het als een allegorie.”

Francis Ford Coppola in Apocalypse Now

Tijdens een legendarische persconferentie in Cannes toonde Coppola zich anno 1979 visionair (“de toekomst van cinema zal digitaal zijn”) en omschreef hij Apocalypse Now als een film over “een man die de grenzen van menselijke beperkingen overschrijdt. Hij gaat te ver en wordt vernietigd. In zekere zin is het een offer. Ik wou Kurtz doden voor Amerika, ik wou dat Amerika in het gezicht van de horror keek. Alleen dan kan het naar een ander tijdperk overgaan.” Volgens Coppola was “dit geen film maar een trip, een tocht. Ik neem je bij de hand en voer je mee naar een film die jullie begrijpen, die jullie reeds gezien hebben. Maar hoe verder jullie gaan, hoe vreemder hij wordt. Na een tijdje arriveer je op een totaal nieuwe plaats.”

Apocalypse Now

Volgens de regisseur gaat het “over ambiguïteit. Hoe maak je een film over morele ambiguïteit die niet ambigu is? Dat is de uitdaging. Wat deze film laat verhopen is dat we geleid worden door een soort intelligentie of door creativiteit en vriendschap. Die kwaliteiten laten ons toe een evenwicht te vinden tussen de primitieve en goddelijke krachten in ons. Dat is de notie die Friedrich Nietzsche introduceerde, hij wou het Goede en het Kwade identificeren en weten waar we die noties vandaan halen.”

De ambiguïteit sloot volgens de regisseur naadloos aan bij de chaotische opnamen en het idee dat een cineast een film niet maakt maar vindt: “Wat je zoekt is het leven. Iets dat leeft. Zelfs in complete verwarring is er dankzij de acteurs leven. Zoals Michelangelo zei: ‘het is aan de beeldhouwer om het standbeeld in een blok marmer te vinden’. Je zoekt de film die er is en met je wil spreken.”

Apocalypse Now

Een nieuwe montage

Soms leiden verjaardagen naar een hergeboorte. Toen men n.a.v. de 40ste verjaardag van Apocalypse Now Coppola naar zijn favoriete versie vroeg moest de filmmaker het antwoord schuldig blijven. “Ik kwam tot het besluit dat ik de versie wou maken die me zelf beviel,” zegt Coppola in zijn introductie bij een Final Cut die “cuts die ik had hersteld in Redux herneemt samen met enkele toegevoegde sequenties. Zo is een nieuwe versie geboren, langer dan die van 1979 maar korter dan Redux. We noemen het Apocalypse Now Final Cut en het is de versie die ik aanraad. Ook al omdat met de actuele technologie de reproductie van kleur en geluid en het effect van het gebruik van lage frequenties de explosies op viscerale wijze doet aanvoelen. Wanneer men een enorme explosie meemaakt hoor je het niet maar voel je het voor je het hoort. We hebben hard gewerkt met onze medewerkers, met Dolby, met Meyer Sound, met technische labo’s en geweldige medewerkers die speerpunt technologie gebruiken zoals Roundabout. Ik denk dat de film er nooit beter heeft uitgezien en nooit beter heeft geklonken.”

Apocalypse Now

Dat klopt ook wel. De rauwheid van de 1979 versie is wat weg maar de Final Cut wint aan kracht en intensiteit waardoor de droomachtige sfeer van een verhaal gedreven door middelpuntvliedende krachten er voor zorgt dat we ondergedompeld worden in emotionele chaos en morele verwarring. Door van de trip een immersieve ervaring te maken, met dank aan de technische perfectionering van kleur en geluid, voorkomt Coppola dat wat 40 jaar geleden experimenteel leek nu als gedateerd zou worden ervaren.

Apocalypse Now

Niet toevallig kort hij de in het post #MeToo tijdperk ongepaste Playboy Bunnies scènes opnieuw in terwijl de Franse plantage scène van Redux, die de oorlog in zijn geopolitieke context plaatst, nog versterkt wordt en een Danteske allure krijgt. De droom van de in een bubbel levende Fransen weerspiegelt het utopische karakter van het finale offer, het slachten van het beest van de jungle dat de zonden van een natie incarneert. “Aan het einde wordt Willard de nieuwe Kurtz,” aldus Coppola, “ik wou een toekomst zonder oorlog suggereren. Ik wou Willard de wapens laten weggooien, net als het bergvolk, om de jonge Lance naar een nieuw tijdperk te leiden.”

Apocalypse Now

Daarom wordt Kurtz opnieuw abstracter (de realistische scènes waarin hij Time artikels las zijn weg) en de trip nog nadrukkelijker een koortsdroom die de kijker samen met de personages opsluit in een eindeloze nachtmerrie. Het versterkt ons verlangen te geloven in dat sprankeltje hoop dat opleeft in het hart van de duisternis. De eindgeneriek met een door vuur en explosies vernietigd kamp die even een geschikt visueel slotspektakel leek, stond hier haaks op.

Francis Ford Coppola

Dat beseft Coppola die ons in zijn commentaar smeekt om de beelden niet als een alternatief einde te beschouwen maar als een leuke bonus. Net als de verwijderde scènes, waaronder een waarin een gekruisigd soldaat over de rivier dobbert in een boot bemand door apen en een andere waar een dode baby fungeert als bompakket. Voor Coppola heeft zijn magnum opus nu zijn definitieve vorm. Maar onze reis tussen de versies van Apocalypse Now loopt verder. Een trip waarbij we onze eigen ‘cut’ dromen. Gevoed door herinneringen.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 700, december 2019)

Apocalypse Now

APOCALYPSE NOW FINAL CUT van Francis Ford Coppola; Apocalypse Now, USA 1979, 153′; Apocalypse Now Redux, USA 2001, 202′; Apocalypse Now Final Cut, USA 2019, 183′; met Martin Sheen, Frederic Forrest, Albert Hall, Sam Bottoms, Laurence Fishburne, Marlon Brando, Dennis Hopper, Aurore Clement, Harrison Ford; FILM: **** / EXTRA’S: **** (6 discs met drie gerestaureerde versies, Hearts of Darkness, documentaires, verwijderde scènes, interviews, intro van Coppola); dis. Pathé Films.

Apocalypse Now

Leave a comment