Tim Burtons Dumbo: De ogen van een wonderlijke outcast.
Tim Burton heeft een haat-liefde relatie met Disney, de gigant die hij omschrijft als “mijn disfunctionele familie die me al drie maal doorstuurde.” Na Alice in Wonderland ontwikkelde hij met Dumbo zijn tweede live action variatie op een klassieke Disney animatiefilm. Ditmaal met succes want deze persoonlijke Burton-film heeft een emotionele ziel.
“Hi, baby Dumbo, welcome to the circus. We’re all family here, no matter how small.” Zo groet de jonge Milly Farrier een pasgeboren olifantje met grote oren. We bevinden ons in het universum van Disney maar vooral ook in de wereld van Tim Burton, de regisseur van Beetlejuice, Edward Scissorhands, Big Fish en Charlie and the Chocolate Factory. Dumbo is een live action remake van de (korte) animatieklassieker uit 1941 die ons naar Burton-land voert. Het vertrouwde visuele circus waar magie en spektakel een hoog meta-gehalte hebben.
Het familiegevoel
“Voor mij gaat Dumbo over familie,” zegt Tim Burton in een making of, “de film gaat over wie je bent, over je angsten overwinnen, over je problemen. Het is ook mijn herinnering aan het circus. Een wereld die symbool staat voor iedereen die buiten de maatschappij valt. Daarom vormen de personages echt het belangrijkste onderdeel van Dumbo. We hebben getracht met de cast een circusfamilie te creëren en het was geweldig om te zien hoe die reis zich ontwikkelde.”
Burton maakte Dumbo met zijn familie, “medewerkers waar ik al honderd jaar mee werk”. Componist Danny Elfman, production designer Rick Heinrichs, costume designer Colleen Atwood, monteur Chris Lebenzon en acteurs als Michael Keaton en Danny DeVito die hun geschifte Batman rollen omwisselen. DeVito is geen slechterik maar een circuseigenaar die vooral zijn gezelschap wil doen overleven terwijl Keaton een meedogenloze pretparkuitbater is die Dumbo’s moeder opsluit in zijn Dreamland. Wat Milly samen met Dumbo, haar vader Holt en trapeze artieste Colette aanzet tot een bevrijdingsactie.
Resultaat is een apocalyptische vernietiging van een aan Disneyland herinnerend attractiepark (tycoon V.A. Vandevere heeft Walt Disney trekjes) en dat is best bizar voor een mainstream Disney film. Een opdrachtfilm bovendien. Het illustreert het haat-liefde gevoel dat de in Burbank (Californië) gelegen studio opwekt bij Tim Burton. “Mijn disfunctionele familie die me reeds driemaal ontsloeg vraagt me steeds weer om bij hen te komen werken,” zegt hij in Le Monde verwijzend naar wat hem overkwam toen zijn pretpark ontwerpen te radicaal en zijn kortfilm Frankenweenie te angstaanjagend werden beoordeeld, “om dan uiteindelijk telkens weer te zeggen dat ik niet ’thuis’ kan blijven maar mijn eigen appartement moet gaan zoeken.”
New look Dumbo
Burton stond, na het wat ongelukkige Alice in Wonderland, niet te springen om een nieuwe versie van Dumbo te maken. De oude animatiefilm is behoorlijk gedateerd, heeft een flinterdun verhaal en pratende olifanten werken niet meer. Aldus Burton die pas een vonk voelde overslaan toen hij het a-typische scenario van The Ring– en Ghost in the Shell-scenarist Ehren Kruger las: “Het verhaal dat hij ontwikkelde deed me denken aan mijn eigen avonturen bij Disney. Het werd me ook duidelijk waarom ik van de klassieker hield: de film is vreemd en de protagonist is anders dan anderen.”
Burton besloot back to basics te gaan. “De sleutel voor de acteurs en voor Dumbo is het creëren van echte emoties,” zegt hij in de making of, “eenvoudige, oprechte en pure emoties.” In Le Monde vertelt hij “terug te willen keren naar de emoties van oude Disney films, de melancholie, het gevoel voor tragiek. Het zijn fabels. Ze gaan over het verlies van een moeder, zoals Bambi. Ik wou het hebben over leden van een familie die hun weg zoeken. We vallen steeds terug op het thema van verlies. Holt heeft zijn vrouw verloren, en zijn arm tijdens de oorlog. De kinderen verloren hun moeder, het circus dreigt zijn werk te verliezen. De herhaling van dat thema heeft iets meditatief.”
Verlies, familie, outcasts; het oogt allemaal vertrouwd. Maar Burton beperkt zich niet tot recyclage, hij voegt via de blik iets toe aan Dumbo. Ogen en kijken dompelen ons onder in de wereld van het kind. De wereld van Dumbo en Milly, de twee kinderlijke wezens die er met verwondering naar kijken. De wereld ook waar Vandevere naar smacht (“You’ve made me a child again”) en die Max Medici constant wil evoceren. Tot jaloezie van Vandevere: “You have something very rare. You have wonder. You have mystique. You have magic.”
Sprekende ogen
“I saw something special in her eyes” zegt Max wanneer hij Holt vertelt waarom hij diens paarden inruilde voor een vrouwelijke olifant. Die wordt moeder van een olifantje dat we voor het eerst zien onder een berg stro. Niet zien eigenlijk, tot Burton in close-up het oog van Dumbo in beeld brengt. Kort nadat we Max met komkommerschijfjes op de ogen in bad zagen liggen. We merken bij de boreling een (CGI-)traantje dat meteen menselijke emotie linkt aan het dier en het antropomorfisme van Disney introduceert. Via live action beelden (getekend over een man in olifantenpak op de set).
Daar waar in 1941 animatie de enige manier was om een olifant te laten vliegen, biedt de combinatie van live én computer beelden nu mogelijkheden om magie te creëren. Zoals steeds blijken magie en monsterlijkheid verbonden bij Burton. Het opduiken van digitaal gemanipuleerde beelden in een foto-realistisch medium heeft iets monsterlijk en past bij het ‘monster’ Dumbo. Een dier dat een olifant is maar ook een fantastisch wezen. Kortom, een hybride creatuur in zijn essentie (zijn identiteit) en zijn uiterlijke verschijningsvorm (zijn textuur).
Dumbo is de archetypische Burton held. Een protagonist die zoals Edward Scissorhands of Frankenweenie opgebouwd is uit onderdelen (de metalen arm van Holt is meer dan een knipoog), een outcast veroordeeld tot isolement door zijn ‘anders zijn’. Het is bijzonder straf dat Burton met deze opdrachtfilm er niet enkel in slaagt Dreamland (Disney) te laten imploderen maar er ook zijn persoonlijkste en meest emotionele film in jaren van weet te maken. Zijn beste sinds het donkere Sweeney Todd en de ode aan de verbeelding Big Fish, met Ed Wood en Edward Scissorhands Burtons absolute meesterwerk.
Emoties en de gaze
Dumbo maakt de scheiding van de moeder aangrijpend,. Paniek en de pijn van het verlies verscheuren het olifantje dat verbaasd ontdekt te kunnen vliegen. Met dank aan een pluimpje. In afwachting van een dankzij geloof en liefde in zichzelf gevonden kracht. Maar Burton melkt de sentimenten niet uit. Hij verlegt de aandacht van Dumbo’s oren naar diens ogen. De blik en het inlevingsvermogen tekenen een olifant die anderen slechts als een circusobject, onderdeel van een spektakel, zien. Op Milly na, maar ook zij heeft dan ook zelf andere aspiraties. “I don’t want to be a show-off in your cirdus” zegt ze tegen Max (en haar vader), “I want to be noticed for my mind.”
Dumbo onttrekt zich ook constant aan het spektakel en de vermommingen, hij kijkt liever zelf gebiologeerd naar het spektakel van dansende zeepbellen (een soort hologram cinema). Fungeren als circusfiguur, rondjes vliegen in een gesloten piste, is een hel voor de kleine olifant. Omdat hij vrij wil zijn maar ook omdat hij eerder een toeschouwer is. Niet toevallig zoomt Burton weer in op de ogen van Dumbo wanneer hij samen met zijn moeder in een idyllische Afrikaanse-vallei-met-waterval een massa olifanten ziet en uit puur plezier begint te vliegen. Blij en vrij. Een toeschouwer die zich niet langer bekeken, en als anders weggezet, voelt. En geniet. Met volle teugen.
Net daarvoor bezochten we Max Medici’s Family Circus, een ouderwets circus zonder effecten en zonder dieren. Een man in olifantenpak schiet er vanuit een kanon richting camera terwijl de circusdirecteur zijn missie poneert, “We believe no wild animal should be kept in captivity.” In een tent projecteert Milly met een brede smile via haar magische lantaarn een film waarin een olifant vliegt en verwondering opwekt. Haar voorstelling vormt een onderdeel van de “real-life amazements that are shaping tomorrow today.” Waarna Max zich tot de achteruitrijdende camera en de kijker richt met: “Young and old, you’re at home in our circus where anything is possible and miracles happen. Believe me they do.” De geloofsbelijdenis van Tim Burton in een wonderlijke Dumbo.
IVO DE KOCK
DUMBO: regie: Tim Burton; USA – 2019 – 112′; met Colin Farrell, Michael Keaton, Danny DeVito, Eva Green; extra’s: documentaires, gag reel, verwijderde scènes; FILM: **** / EXTRA’S: **; distributie: Disney.
