Andrei Tarkovksy Collection: Odyssee door het geheugen en de tijd
Andrej Tarkovski’s zeven lange speelfilms brachten bij hun release toeschouwers zowel in verwarring als in vervoering. De periode 1962-1986 waarin de Russische meester zijn klassiekers maakte ligt ver achter ons maar nog steeds blijven fans er mee dwepen. De Blu-ray release van vijf gerestaureerde Tarkovski’s komt dan ook als geroepen.
Kunst helpt ons herinneren. Het is de plaats waar het geheugen is opgeslagen. Daarvan was Andrej Tarkovski, de Russische kunstenaar die ons via ‘sculpturen van tijd’ deed reizen naar het rijk van de verbeelding en het geheugen, van overtuigd. Zijn oeuvre balanceerde op de grens van poëtische dromen en metafysische reflectie. Met films die nooit actueel waren maar altijd tijdloos blijven. Bij zijn overlijden in 1986 werd Tarkovski in het pantheon van de allerbeste filmmakers gehesen. Maar langzaam dreigde hij in de vergetelheid te belanden. Tot de restauratie van vijf films in 2017, enkele retrospectieven en de zomerreleases van Stalker en Solaris hem weer top of mind maakte bij cinefielen. De tot 16 december in Eye Amsterdam lopende expo en deze Blu-ray collectie vormen de kers op de taart. Tarkovski leeft weer! In ons filmgeheugen.
Andrei Tarkovski werd geboren op 4 april 1932 in een klein dorpje aan de Wolga als zoon van een dichter-vertaler. Arseni verdween snel uit het leven van Andrei maar bleef door zijn geest spoken en hem artistiek inspireren. Net zoals de beproevingen (honger, ziekte) van de oorlog en zijn studies talen, muziek en schilderkunst zouden leiden tot magische filmmomenten. Meteen al in zijn langspeeldebuut, de anti-oorlogsfilm Ivans Jeugd (1962) die de ravages aangericht door W.O.II belicht via het portret van een wees die aansluit van een groep partizanen om de dood van zijn familie te wreken. De psychotische hallucinaties van de protagonist geven een onwerkelijke, poëtische draai aan een grauw bestaan in een dromerig landschap. Met een langzaam bewegende camera, soms extreem lang aangehouden shots, sprongen in het kleurgebruik en een betoverend gebruik van geluid en muziek introduceert de cineast meteen ook zijn hypnotische filmstijl.
De film wordt bekroond in Venetië en gewaardeerd in eigen land maar de liefde is van korte duur want de ondoorzichtigheid van het enigmatische Andrey Rublev (1966), het levensverhaal van de legendarische iconenschilder, maakt hem tot vijand van het regime. De rol van de kunstenaar en de betekenis van geloof blijven echter Tarkovski’s thema’s terwijl hij altijd eerder vragen stelt dan antwoorden geeft. Vragen over de invloed van geweten en herinnering, de relatie tussen mens en natuur, de vluchtigheid van tijd, de band met het ouderlijke huis en de kindertijd. Tarkovski’s spirituele zoektocht volgt daarbij twee sporen. Een waar verbeelding de motor vormt en de odyssee van de personages een subjectieve, mentale trip wordt op de grens van het imaginaire en het tastbare, de wereld en het bewustzijn. Een andere waar overtuiging individuen voortstuwt in een poëtische en mystiek religieuze queeste balancerend op de scheiding van het profane en het heilige, menselijkheid en barbarij, droom en waanzin.
Het eerste traject start met de Stanislav Lem adaptatie Solaris (1972), waar een ruimtereis een mindtrip wordt wanneer kosmonauten onder invloed van een mysterieuze planeet bezocht worden door hun dromen, verlangens en herinneringen. In het autobiografische De Spiegel (1975) creëren associaties een soort levend geheugen waarin herinneringen aan, episodes uit, het leven van een cineast overgedragen worden op een (film)figuur. Stalker (1979) loodst ons binnen in de Zone, een clandestien post-industrieel landschap dat transformeert in functie van de geestesgesteldheid van door een gids geëscorteerde mensen. Naast deze hachelijke mentale reizen zonder zekere, geruststellende uitkomst zijn er de spirituele tochten die voortvloeien uit een overtuiging, een visie, een passie. In een apocalyptische wereld kan de monnik en iconenschilder in Andrey Rublev terug geloven wanneer hij ziet dat vertrouwen en wilskracht een jonge smid toelaat een klok te maken voor een vernietigd klooster. Een motief dat verder leeft in Nostalghia, Het Offer en onze geest.
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n°699, november 2019)
ANDREI TARKOVSKY COLLECTION: Ivans Jeugd, 1962, 95′; Andrey Rublev, 1966, 205′; Solaris, 1972, 167′; De Spiegel, 1975, 107′; Stalker, 1979, 162′; FILMS: **** / EXTRA’S: 0; dis. Lumière.
