Voorbij goed en kwaad: Agustí Villaronga’s filmgedichten
De bij ons quasi onbekende Spaanse regisseur maudit Agustí Villaronga (° 1953) begon als een wervelwind met een omstreden debuut (Tras el Cristal) maar moest lang wachten op de doorbraakfilm (Pan Negro) die hem bij een ruimer publiek op de kaart zette als een visueel poëet en een verteller van provocerende en subversieve traumatische verhalen.
“You Witch! You suck, you bitch!” Opschudding in 2007 wanneer een poll van de Franse muziekzender MCM Mylène Farmers clip ‘Fuck them all‘ uitroept tot beste videoclip van de 21ste eeuw. De feministische woede- en revoltekreet is omstreden omwille van de strijdvaardige tekst en dito beeldtaal maar de poëtische, nachtmerrieachtige clip was amper vertoond en de maker, filmregisseur Agustí Villaronga, gold niet als specialist. Toch is de visuele, muzikale mokerslag geen toevalstreffer. De in Canada geboren Franse zangeres vond bij de Spaanse auteur maudit de toon en stijl die ze zocht: thema’s als dood en dubbelgangers, bloed, kraaien, kleiner wordende kooien, expressionistische belichting, …
Villaronga is met ondertussen negen (in onze zalen onvertoonde) langspeelfilms in 33 jaar geen veelfilmer maar iemand met een coherent obsessief oeuvre. Hij maakte naam met zijn uitgespuwd debuut Tras el Cristal (1986), kreeg constant het verwijt brutaal en gewelddadig te filmen en zag zijn recente Nacido Rey (2019) weggezet worden als ‘politiek incorrect’. Nog voor de prins Faisal biopic, met een superbudget van 20 miljoen euro, zijn eerste (festival)vertoning kreeg. “Nacido Rey is geen apologie van de Saudische monarchie,” aldus Villaronga in El Pais, “wat me interesseert is een menselijk initiatieverhaal. Ik kan mij identificeren met de jongen. Voor mij is het Groot-Brittannië van de jaren twintig even exotisch als Saudi-Arabië was voor de jonge Faisal. Anderzijds vertoeft hij in de hogere klasse terwijl ik als kind van een postbode niet weet hoe koningen leven.”
Verloren onschuld
De recente Spaanse cinema is grotendeels onbekend in Vlaanderen en ook Agustí Villaronga geldt in het beste geval als een intrigerende, mysterieuze figuur. “Niet te classificeren cinema”, “specialist in psychologische afgronden”, “provocateur” en “een onbekende grote regisseur” lezen we bij critici die de acteur (El celo, El habitante incierto) en regisseur wèl kennen maar moeilijk kunnen vatten. Werd Villaronga een arthouse filmmaker uit keuze of zoals het ambitieuze Nacido Rey doet vermoeden uit noodzaak? Flirt hij als voormalig professor beeldcultuur en filmcriticus met meta-cinema of is zijn aanpak eerder eerstegraads? Viseert of promoot hij morele ambiguïteit? Is hij een ranzig filmer of een visueel poëet? Subversief of obsessief? De meningen lopen uiteen en juist daarom is het goed dat FFG ons uitnodigt om het (enkel als import dvd beschikbare) werk van Villaronga voor zich te laten spreken.
Agustí Villaronga studeerde Kunstgeschiedenis en draaide terwijl hij werkte als lesgever en criticus enkele kortfilms (Anta Mujer, Al Mayurka, Laberint) voor hij in 1986 uitpakte met Tras el Cristal. Een controversieel debuut dat nu beschouwd wordt als de meest verontrustende Spaanse film van de jaren tachtig. Villaronga maakt indruk met een intense gewelddadige wraakfantasie die even macaber als gestileerd is. De film valt brutaal met de deur in huis. Klaus, een naar Spanje gevluchte sadomasochistische nazikamparts die experimenteerde met kinderen, ‘speelt’ met een bloederig en aan een plafond opgehangen lichaam.
Tot hij na het toedienen van een fatale slag in een delirium naar het dak stormt en daar een val maakt. Daardoor blijft de beul machteloos achter in een ijzeren long, eerst overgeleverd aan zijn vrouw en dochter en daarna aan een mysterieuze jonge verpleger zonder medische ervaring. Angelo tovert met toestemming van Klaus de villa om in een ersatz concentratiekamp. De sadistische verhalen uit Klaus’ dagboek werken zodanig aanstekelijk dat hij een re-enactment van de oude misdaden laat ontsporen in marteling en moord.
Tras el Cristal is een grimmig en gewelddadig gruwelverhaal dat onder de huid kruipt en door zijn extreem karakter en zijn bizarre melancholische toon heel wat aversie opriep. Verwijten als sensatiezucht, cynisme en sadisme vielen – net als pretentie en clichématige oppervlakkigheid – en debutant Villaronga werd meteen afgeserveerd.
Ten onrechte want deze trip naar de wortels van het kwaad is existentialistische horror die wreedheid, sadisme, schuldgevoelens, de male gaze, verlies van kinderlijke onschuld, homo-erotiek, trauma’s, identiteitsuitwisseling, geheimen, heden en verleden mixt in een onrust zaaiende cocktail. Eentje die je van begin tot eind in de gespleten positie van slachtoffer én dader wringt.
Daar waar meer veilig afstandelijke (thema)films kijker en filmmaker in een goddelijke positie plaatsen overstijgt Tras el Cristal de metafoor. Er wordt verwezen naar nazi barbarij maar het kwaad huist niet in het verleden, wel in de mens en zijn omgeving. Bovendien is dat kwaad cyclisch waardoor het zichzelf voedt en herhaalt. De grenzen tussen het goede en het kwade blijken vaag en worden niet overschreden maar overstegen. Dat levert morele ambiguïteit op. Die ambivalentie injecteert samen met Villarongas’ poëzie van de wreedheid de dosis surrealisme die Tras el cristal zijn bevreemdend karakter geeft.
Blik in de afgrond
Toen Tras el Cristal tijdens de Berlinale in première ging waren, ondanks lof voor Villaronga’s suspensevoering, de reacties heftig. “Ik gaf in de lobby van de bioscoop een interview,” zegt de cineast in Jungle World, “toen een ontzette toeschouwer buiten stormde en mij een slag gaf. Pas tijdens het festival beseften we hoe explosief de mix van nazisme, homoseksualiteit en pedofilie was. Mijn uitgangspunt was het verhaal van iemand die zijn leven via iemand anders leeft. Ik was niet uit op een schandaal. Maar toen ik tijdens een Q&A zei dat de film een liefdesverhaal was, brak een opstand los.” Villaronga was meteen een gekke regisseur. Maar, “beter een zonderling dan een idioot.” Zijn vijf minuten roem leidden tot een outsiderstatuut en “zorgde ervoor dat ik jaren niet deftig kon werken. Haast niemand wou mijn scenario’s lezen of mijn films financieren.”
Dat veranderde pas met El Mar in 2000. Mede doordat zowel Villaronga’s tweede film, het met meer middelen en ambitie gemaakt gestileerd sci-fi sprookje El niño de la luna (1989), als de macabere occulte thriller 99.9 (1997) flopten en noch documentaires (Al-Andalus: las artes islámicas en España), noch tv-films (de Simenon adaptatie El Pasajero Clandestino) zijn carrière op de rails kregen. Maar Villaronga bleef een subversief filmer die vasthield aan zijn donkere, op de grens van expressionisme en surrealisme balancerende beeldtaal en aan zijn dramatische thema’s en conflicten.
Zo wordt vaak door de ogen van een kind gekeken of werken jeugdtrauma’s nog door. Villaronga groeide op tijdens de Franco dictatuur en zowel de erfenis van de Burgeroorlog en het Franco regime als het loden gewicht van het katholicisme (verboden relaties, verdrongen hartstochten, repressie) drukken hun stempel. “Een constant zondegevoel terroriseerde me als kind,” erkent Villaronga, “in Tras el Cristal, El Mar, Aro Tolbukhin – En la mente del asesino en Pa negre is zowel de kindertijd als de traumatische ingreep van volwassenen in die kinderwereld een thema. De achtergrond is steeds de oorlog.”
De geest van het verleden
Jeugd, trauma, seksualiteit, herinneringen, mijmeringen en verlangens zijn inderdaad verstrengeld bij Villaronga. Eigenlijk maakt hij Spaanse body horror, viscerale cinema die de terugkeer van het onderdrukte en een gevoel van ‘anders zijn’ heel fysiek vertaalt maar tegelijk ook verbindt met ghost stories. Waarbij de geesten de trauma’s, conflicten, patriarchale spanningen en religieuze repressie uit het verleden weerspiegelen en belichamen. De geesten die in de jaren zeventig opdoken in de taboedoorbrekende films van o.m. Victor Erice (El espiritu de la colmena) en Carlos Saura (La prima Angélica) manifesteren zich ook in Villaronga’s El Mar (2000), Pa Negre (2010) en Incerta glòria (2017) waar ze verbonden worden met (alledaags ogende) monsterlijkheid.
In El Mar verkent Villaronga de wortels van het kwaad die ondanks boosaardig gedrag niet in het hart van de mens maar in de ziel van de maatschappij te vinden zijn. Twee jongens en een meisje geraken verstrengeld in de massaexecuties tijdens de Spaanse Burgeroorlog en worstelen jaren later nog met schuld- en wraakgevoelens wanneer ze in een sanatorium belanden en daar betrokken raken in seksuele en religieuze machtspelletjes. Inclusief een kruisiging.
Het kwaad manifesteert zich als een ziekte, een bezetenheid. “Het kwaad is besmettelijk,” stelt Villaronga in Indiewire, “maar kinderen zijn in het begin onschuldig. Ze veranderen door de tijden waarin ze leven en door de dingen die hen overkomen. Hetzelfde thema komt vaak bij mij terug: er is een kind, er is een oorlog, de oorlog verandert hun gevoeligheden en sommigen worden door de omstandigheden slechte mensen. Het geweld is zoals een zaadje.”
El Mar opent duizelingwekkend met beelden van een jongeman-met-stigma’s in een bad dat overvloeit in de zee terwijl de close-up van een oog ons naar een traumatische flash-back voert die de schuldige blik via een put-met-lijk terugzuigt naar een zondig heden. De zondeval die hier heel symbolisch wordt geëvoceerd keert vaak terug bij Villaronga in openingsscènes die draaien rond een val. Dat is zo in Tras el Cristal waar de sadist tegen de grond smakt, in Pa Negre waar een huifkar met paard en passagiers in een afgrond wordt geduwd en in El Rey de La Habana (2015) waar een ongelukkige fatale val een kafkaiaanse kettingreactie start. Zonde en trauma overlappen, een fysiek trauma (wonde) weerspiegelt een mentaal trauma (bezwaarde geest).
Leugens en monsters
In 2010 bereikt Villaronga het toppunt van zijn populariteit wanneer zijn Emili Teixidor adaptatie Pa Negre quasi alle Goya Awards in de wacht sleept. Terecht want in dit donker, spookachtige sprookje boordevol symboliek botsen fictie en realiteit op briljante wijze. We kijken door de ogen van een kind dat een even intense als sombere en complexe wereld tracht te begrijpen. Resultaat is een indringend initiatieverhaal dat start met een nachtmerriebeeld (de brutale moorden van een man met cape) en draait rond de poging van Andreu om zijn van moord beschuldigde vader (een republikein gehaat door de fascistische machtshebbers) vrij te pleiten.
Handgehouden camerabeelden accentueren de urgentie van deze queeste en doordat de kijker geen extra informatie krijgt delen we Andreus verwarring en ontreddering. “De leugens van volwassenen creëren kleine monsters” is de slogan van Pa Negre en we zien het kwaad groeien in een aanvankelijk idealistische jongere die ontdekt hoe extreem wreed volwassenen wel kunnen zijn. Andreu verliest zijn onschuld en neemt de wreedheid/leugens over wanneer hij aan het slot zijn moeder tegen een vriendje omschrijft als “iemand van mijn dorp.” Net daarvoor creëert hij met zijn warme adem op een ruit een wazig beeld van zijn afdruipende moeder. Zijn fantasie rekent af met de realiteit.
Na dit absolute meesterwerk verrast Villaronga met een filmformaten mixende valse documentaire over een seriemoordenaar (Aro Tolbukhin – En la mente del asesino) en twee uitzinnige melodrama’s. Vooreerst het in een gewelddadig Cuba spelend tragische miserieverhaal El Rey de la Habana waarin het kwaad een jonge plantrekker geestelijk ziek maakt. Dan Incerta Glòria, een overlevingsverhaal dat de impact van de Burgeroorlog illustreert. Twee perverse en ambigue verhalen met complexe personages die worstelen met post-traumatische stress.
Als Spaanse filmmaker van de post-Saura generatie is Villaronga niet zozeer bezig met de Burgeroorlog en het Francotijdperk zelf maar, rechtstreeks of als metafoor, met de impact van deze traumatische periode. “Wanneer een situatie een collectief trauma is voor een eerste of tweede generatie,” stelt Villaronga, “blijft het nazinderen in volgende generaties.” Terwijl “de kindertijd een mythische tijd is in ons leven. Stukjes ervan blijven voorleven wanneer we volwassen zijn.” Niemand weet zoveel poëzie en intensiteit te puren uit traumatische wonderjaren als Agustí Villaronga. Een cineast voor het Spaanse pantheon.
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen in Filmmagie, n° 598, oktober 2019)
RETROSPECTIEVE FILM FEST GENT:
1986: Tras el Cristal
1989: El niño de la luna
2000: El Mar
2010: Pa Negre
2015: El Rey de La Habana
2017: Incerta Glòria
VILLARONGA OP IMPORT DVD:
AGUSTÍ VILLARONGA BOX: Tras el Cristal, Sp – 1986 – 110′, met Günter Meisner, David Sust, Marisa Paredes; FILM: **** / EXTRA’S: **** (audiocommentaar, interview, vergelijking scène met storyboard, alternatieve scène); El Pasajero Clandestino, Sp – 1989 – 97′, met Simon Callow, Bruno Todeschini, Mercè Pons; FILM: ** / EXTRA’S: ** (kortfilms Villaronga); El Mar, Sp – 2000 – 107′, met Roger Casamajor, Bruno Bergonzini, Antonia Torrens; FILM: **** / EXTRA’S: *** (documentaires); Aro Tolbukhin – En la mente del asesino, Sp – Mex – 2002 – 95′, met Daniel Giménez Cacho, Carmen Beato, Zóltán Józan; FILM: ** / EXTRA’S: ** (documentaires); dis. Cameo;
PAN NEGRO: AgustíVillaronga, Sp – 2010 – 108′, met Francesc Colomer, Marina Comas, Nora Navas, Roger Casamajor; FILM: **** / EXTRA’S: **(documentaires); dis. Cameo;
EL REY DE LA HABANA: Agustí Villaronga, Sp – 2015 – 125′, met Maikol David, Yordanka Ariosa, Héctor Medina; FILM: **** / EXTRA’S: *(making of); dis. Divisa.
