Arthur Penns The Missouri Breaks: Antihelden in een antiwestern
Arthur Penns midden jaren zeventig gedraaide western The Missouri Breaks trok aanvankelijk vooral aandacht omwille het acteerduel tussen Marlon Brando en Jack Nicholson en belandde snel in de vergetelheid. Maar dankzij de Blu-ray release (her)ontdekken we een ontluisterende anti-western die meer is dan een legendarische badscène.
“He personified the American West in the days of its rowdy youth” zegt een cowboy over een voormalige outlaw die in het Montana van de jaren 1880 aan de kost komt als regulator in dienst van een rijke rancher die orde wil scheppen in het Wilde Westen. Lee Clayton (Marlon Brando) is de excentrieke huurmoordenaar ingehuurd door de Laurence Sterne’s negen volumes dikke ‘Tristram Shandy’ lezende David Braxton om aan zijn winstmarge knabbelende paardendieven op te jagen. En uit te schakelen. Eén na één. Inclusief de stuntelige en van een boerenleven dromende Tom Logan (Jack Nicholson).
Logan is een verwarde en verveelde outlaw die vruchteloos zijn leven en omgeving onder controle tracht te krijgen. Dat blijkt al wanneer hij samen met ‘buurvrouw’ Jane Braxton (Kathleen Lloyd), dochter van de rancher die wil blijven heersen over de streek, gaat paardrijden. Haar directe verleidingstechniek castreert de macho cowboy figuurlijk. Op Toms vraag waarom hij van zijn paard moet komen zegt ze “We’ll talk about the Wild West, and how to get the hell out of it.” Een weinig romantische scène die de troosteloosheid en brutaliteit van een wereld (The West) en een bestaan (de cowboy way of life) weerspiegelt.
The Missouri Breaks is dan ook een anti-western, een ook als revisionistische of moderne western omschreven subgenre gekenmerkt door een donkere toon en een meer realistische dan romantische stijl. Dergelijke anti-westerns (genre The Wild Bunch, Hud, The Misfits, Dances with Wolves en Unforgiven) staan kritisch tegenover de officiële geschiedschrijving, de clichés van het filmgenre en courante opvattingen omtrent heroïsme, mannelijkheid, geweld en orde. Kortom, de anti-western ontluistert mythes en tracht authentieke verhalen te vertellen.
Regisseur Arthur Penn (1922-2010) focuste in films zoals The Miracle Worker, The Chase en Bonnie and Clyde op sociale en psychologische vervreemding van individuen en groepen die zich onderscheidden van de meerderheid. Met veel liefde en empathie kwam hij op voor ‘the others‘, de anderen, buitenbeentjes die rebelleren tegen een maatschappij die problemen oplost met macht en geweld. Dat gebeurt nadrukkelijk in het psychologische wraakverhaal The Left Handed Gun (1958) maar ook in Little Big Man (1970) waar de afslachting van Indianen gelinkt wordt aan de wreedheid van de blanke soldaten en het gebrek aan moraliteit van de samenleving.
Die kritische lijn wordt doorgetrokken in The Missouri Breaks waar Penn een wereld in verandering toont. Met een aan Sam Peckinpahs The Wild Bunch herinnerend melancholisch out of time and out of place-gevoel maar ook met een dosis relativerende humor. Die werkt mede dankzij een losgeslagen, vrolijk overdreven acterende Marlon Brando, en heerlijk onvoorspelbare scènes. Het leverde een legendarische scène op: een verbaal en ambigu duel tussen de in zijn bad liggende regulator en de gewapende maar besluitloze outlaw.
Maar de onevenwichtigheid van The Missouri Breaks zorgde er ook voor dat velen deze western zagen als een mislukking. Dat Arthur Penn zelf kampte met ambivalente gevoelens over zijn film, en vooral ook het scenario van Thomas McGuane, blijkt uit het audiointerview opgenomen in het bonusmateriaal. “De film is bekritiseerd maar het ging zeker niet om een doorsnee Hollywoodfilm,” zegt Penn, “we hebben ons best gedaan om een film te maken vertrekkende van een onvolledig script en rekening houdend met beperkte tijd. Het is niet aan mij om het resultaat te beoordelen maar ik weet dat onze intenties goed waren en dat we onze inspanningen en creativiteit niet gespaard hebben.”
Penn gaat ook in op het moeizame ontstaansproces: “Het scenario was nog niet af toen de opnamen begonnen, scènes namen vorm aan tijdens het draaien. Zo ontstond het idee om Brando te filmen in zijn bad, als een soort boeddha, op de set.” De scène herinnert niet enkel aan (het drie jaar later gemaakte) Apocalypse Now maar ook aan de scène in Little Big Man waar Dustin Hoffman afziet van het doden van Custer (die zijn familie uitmoordde) wanneer hij hem naakt en kwetsbaar aantreft. In Missouri Breaks besluit Logan om Clayton niet te vermoorden wanneer hij hem in zijn bad aantreft.
“Als Jack Crabb zich tevreden had gesteld met het neersteken van Custer zou de film voor korter zijn geweest,” zegt Penn nuchter, “we zaten in dezelfde situatie met Logan en Clayton. De regulator doodt mensen maar vanop ruime afstand en zit niet vaak met outlaw Logan in dezelfde scène. Alleen wanneer Clayton volledig ontwapend is in zijn bad kan Logan hem doden. Het is een vreemde scène, waar hetzelfde mechanisme als in Little Big Man speelt: het is de kwetsbaarheid van het slachtoffer die de andere overtuigt.”
De spanning tussen de personages wordt door Penn verbonden met de transformatie van een wereld: “Het idee dat we uitwerkten was dat Montana in een vormingsproces verkeerde en dat dat met zo weinig mogelijk landeigenaars moest gebeuren,” aldus Penn, “er waren immense ranches gerund door mannen zoals Braxton, die niet aarzelden om gewapende mannen in te huren om hun wet op te leggen. Ze werkten zelf regels uit. Het Clayton personage is gebaseerd op Tom Horn, die de regulator werd genoemd. Logan lijkt op Billy the Kid, een crimineel die zichzelf zoekt. Hij tracht een ranch over te nemen die hij per ongeluk verworven heeft als dekmantel omdat het idee landbouwer te worden hem wel interesseert. Maar al wat hij onderneemt mislukt; hij heeft weinig kans om te veranderen of evolueren.”
Volgens de Franse criticus Frédéric Mercier is het “leuk om te zien hoe een film die zich amuseert met de archetypes, de clichés en de ideeën van de western dat doet om aan te geven dat de waarden nu nog zouden kunnen gelden.” Verder onderstreept Mercier dat “de beschaving georganiseerde barbarij lijkt in The Missouri Breaks. Arthur Penn was altijd al geïnteresseerd in de belangrijke periodes uit de Amerikaanse geschiedenis. Met The Left Handed Gun had hij al een moderne western gemaakt en met Little Big Man een film die zich ook afspeelde in Montana. The Missouri Breaks bood hem de kans te filmen in het gebied dat de grote western schrijvers beschreven én de mogelijkheid om te werken met grote filmsterren zoals Nicholson en Brando.”
Dat bij de rehabilitatie van de wat miskende anti-western The Missouri Breaks Franse critici en dvd uitgevers betrokken zijn is haast symbolisch. Afwijkende en kritische Amerikaanse filmmakers konden altijd al rekenen op Franse sympathie. In zijn interview haalt Arthur Penn een veelzeggende anekdote aan: “De reactie van Franse en Belgische critici op The Left Handed Gun verschilde zo van de Amerikaanse persreacties dat ik speciaal naar Europa ben gegaan om te horen wat critici zoals Truffaut, Godard en Bazin er in zagen. Dat leverde me een overdosis van fascinatie voor de Europese cinema op waardoor ik terugkeerde en een film zoals Mickey One maakte, een donkere en sombere film.”
De weg naar de demystificatie van de Amerikaanse western in het algemeen en The Missouri Breaks in het bijzonder liep (en loopt) via Europa. Via mensen die net als Penn hielden (en houden) van een genre, een tijdperk en een land waar ze een kritische blik op werpen.
IVO DE KOCK
THE MISSOURI BREAKS: Arthur Penn, USA – 1976 – 126′; met Marlon Brando, Jack Nicholson, Randy Quaid, Kathleen Lloyd, Frederic Forrest, Harry Dean Stanton; scenario Thomas McGuane; fotografie Michael C. Butler, muziek John Williams; montage Dede Allen, Gerald Greenberg & Stephen Rotter; extra’s: interviews; FILM: **** / EXTRA’S: ***; distributie: Rimini Editions.
