De Apocalyps als filmspektakel: Het einde van de wereld is voor morgen!

2012, The Road, The Book of Eli en Legion. De release van verscheidene apocalyptische films in een korte tijdspanne zegt veel over de heersende tijdgeest. Toch is het niet voor het eerst dat filmmakers wereldwijde rampspoed voorspellen. Vanwaar die obsessie van film voor ‘the end’, voor verhalen die draaien rond het einde van de wereld?

“The world as we know it will soon come to an end” voorspelt een op Obama lijkende president in 2012, waarna de filmmakers hun visuele trukendoos opentrekken om te tonen hoe die vertrouwde wereld aan zijn einde komt. Vanuit onze veilige zetel zien we hoe een oververhitte aardkern voor verwoestende aardbevingen en gigantische tsunami’s zorgt, waardoor de look van onze aarde drastisch wijzigt en overlevenden hun toevlucht moeten nemen tot een moderne ark. Niet zozeer de bijbelse dimensie van dit cataclysme-verhaal is opmerkelijk, wel de maatschappelijke context die maakt dat deze profetische blockbuster (“We waren gewaarschuwd”) de angsten van het publiek weerspiegelt.

“Het einde van de wereld leeft in het collectieve bewustzijn,” benadrukt acteur Chiwetel Ejiofor, “de fragiliteit van de planeet, de gevolgen van opwarming, vrije toegang tot nucleaire wapens, vragen rond financiële en wetenschappelijke verantwoordelijkheden; dat alles houdt ons bezig”. Een dubbele, economische en ecologische, crisis creëerde in het begin van de 21ste eeuw een onzeker klimaat dat een uitstekende voedingsbodem bleek voor doemdenken. Voor extreem pessimisme zelfs want het einde van de beschaving is reeds een feit in films zoals Terminator Salvation, 9 en Wall-E; in global warming documentaires zoals The Age of Stupid en tv-reeksen zoals Life After People en Day One.

Terwijl vader en zoon door een postapocalyptisch landschap trekken in The Road, een overlever van de apocalyps de beschaving wil beschermen in The Book of Eli en God een leger engelen naar de Amerikaanse Midwest stuurt om de mensheid te straffen in Legion. Dat film inspeelt op gevoelens van angst en onrust is niet nieuw maar de extreem donkere toon van de verhalen is dat wèl. Het weerspiegelt de heersende angstsfeer. Het einde van de wereld was altijd al voor morgen, maar nu dreigt het doemdenken ook het heden te vergiftigen.

APOCALYPS NU EN OVERAL

In de jaren 2000 veranderde de zeitgeist drastisch. Het euforische klimaat van de jaren 90 sloeg om na de 9/11-aanslagen. Onzekerheid werd na onheilspellende klimaatvoorspellingen en een financieel-economische crisis zelfs angst, vertwijfeling en wanhoop. Gevoelens van fataliteit en onmacht drongen door tot de populaire cultuur – films én games – en leidden tot boeken met titels zoals ‘Apocalypse 2012’, ‘Our Final Century’, ‘The Coming Plague’ en ‘The World Without Us’. In Amerikaanse winkels werden postapocalyptische producten (waterzuiveringstabletten, vuurstenen) alsmaar populairder.

Terwijl anno 2009 traditionele kerstfilms verdrongen werden door laatste oordeelfilms zoals 2012, The Road en Zombieland. “We leven in een tijdperk waar gewelddadige globale conflicten door milieurampen worden versterkt en The Road dringt in onze collectieve psyche binnen met de kracht van een universele nachtmerrie,” stelt regisseur John Hillcoat, “de film evoceert onze diepste en donkerste angsten”. 2012-maker Roland Emmerich vult aan: “Kunstenaars geven weer wat er leeft in de samenleving en wanneer je kijkt naar de toestand van de wereld kan je moeilijk optimistisch zijn”.

Dat besefte Steven Spielberg al vroeg in de jarenMet zijn drieluik A.I. (‘01), Minority Report (‘02) en War of the Worlds (‘05) zette hij de sombere toon. Vooral zijn keuze om voor die laatste dystopische sciencefictionfilm de camera steevast op menselijke hoogte te plaatsen hielp om gevoelens van machteloosheid uit te drukken. Spielberg schrok terug van ‘the end’, anderen niet. In Children of Men (‘06) is een steriele mensheid gedoemd om te verdwijnen, Sunshine (‘07) toont een wanhoopspoging om het uitdoven van de zon (en het verdwijnen van leven op aarde) te voorkomen, Southland Tales (‘06) voert een variatie van de Openbaring van Johannes op en beschrijft de laatste dagen voor het einde van de wereld en Watchmen (‘09) staat in het teken van een allesverwoestende nucleaire oorlog. Terwijl de onzekere toekomst nà globale vernietiging het centrale thema van I Am Legend, Terminator Salvation, The Road (allen ‘09) en The Book of Eli (‘10) is. De fataliteit wordt er alsmaar donkerder: na het leven loopt ook de menselijkheid van het individu gevaar.

Angst voor vernietiging is zo oud als de mensheid zelf. Voor de prehistorische mens was het dagelijks bestaan een constante overlevingsstrijd. De dood dreigde via honger, ziekte, vuur, water, aardbevingen, vulkaanuitbarstingen, extreme afkoeling, kleine en ultragrote dieren, andere mensen en stammen. In een survival of the fittest was agressie zelfverdediging, de mens vocht voor zijn (over)leven. Tot ver in de middeleeuwen bleef de angst voor rampen voortleven, versterkt nog door bijbelse verhalen over de dag van het laatste oordeel en het dreigende einde van de wereld. Wat Ingmar Bergman inspireerde tot zijn The Seventh Seal (‘57), afgesloten met een veelzeggende dodendans.

In de moderne tijd verminderde de nood aan overlevingsstrijd dankzij de vooruitgang (met de industriële revolutie als scharnierfase) en de beschaving (vooral vanaf de renaissance). Toch bleef de angst onbewust voortleven en kreeg geweld zowel een letterlijk als een symbolisch karakter. Terwijl de overtuiging dat de mens zèlf grote rampen kan veroorzaken veld won. Niet in het minst dankzij twee wereldoorlogen, een alsmaar groter wordende vernietigingskracht én dreigende klimaatwijzigingen.

De mens is altijd al gefascineerd geweest door verhalen die het tijdstip én de concrete invulling van ‘het einde van de wereld’ voorspellen. Armageddon, Godendeemstering, Apocalyps; veel fantasmen van een bloedige ondergang van de beschaving doken op in overleveringen die gretig door religieuze bewegingen werden overgenomen. Via het overwegend apocalyptische laatste boek van het Nieuwe Testament, de Openbaring van Johannes (dat beschrijft hoe het er aan het einde der tijden aan toe zal gaan), omhelsde ook het christendom het doemdenken. Cruciaal daarbij is het concept van een lineaire tijd waarbij het universum geschapen wordt, zich ontwikkelt en gedoemd is om ergens in de toekomst definitief te verdwijnen.

Geboorte, ontwikkeling en vernietiging zijn daarbij permanent (bij een cyclische tijdsopvatting herhalen ze zich). Waardoor de mens in een constante staat van opwinding leeft, bevreesd voor het einde en wanhopig strijdend om de eigen ziel te redden. Vooral in de V.S. is het geloof in de bijbelse profetie van het einde der tijden, en een door cataclysme gezuiverde wereld, sterk verankerd in alle lagen van de bevolking. Waarbij angst aan schuldgevoelens wordt gekoppeld; met wetenschap en cultuur heeft de mens immers de wereld veranderd én beschadigd. De vernietiging die droomfabriek Hollywood serveert, heeft dan ook wat weg van een Laatste Oordeel, een Götterdämmerung. De toorn van God bereikt ons via verwoesting, zoals het metaforische Legion duidelijk maakt.

HET EINDE VAN HET VERHAAL

Verhalen over het vergaan van de wereld zijn van alle tijden. In ‘The Four Horsemen of the Apocalypse’ linkt Ole Peter Grell ze aan periodes waarin de matrixen die samenlevingen samenhouden beginnen te veranderen: “Apocalyptische obsessies duiken vooral op in tijden van verandering. Momenteel zijn het hevige reacties op global warming en de financiële crisis. Maar wanneer je terugkijkt, van de middeleeuwen tot de Reformatie, merk je dat wanneer algemene opvattingen over de wereld niet langer een evidentie zijn, het idee van de Apocalyps een middel wordt om dramatische veranderingen te interpreteren”.

Een blik op de filmgeschiedenis bevestigt deze thesis. Apocalypsfilms tonen steevast een wereld uit evenwicht. Elk decennium kristalliseren enkele emblematische films een korte opstoot van apocalyptische angst. Een eerste golf doomsday movies dook op in de jaren 50, toen Hollywood Koude Oorlog-angsten vertaalde in dystopische films zoals When Worlds Collide (‘51), War of the Worlds (‘53) en On the Beach (‘59). Waarbij respectievelijk planeten, buitenaardse wezens en nucleaire oorlogen de wereld deden wankelen.

Een decennium later synthetiseerde Stanley Kubrick met Dr. Strangelove (‘64) de spanningen van de Koude Oorlog en serveerde Alfred Hitchcock in The Birds (‘63) via agressieve vogels een metafoor voor een natuur die tegen de mens in opstand komt. Planet of the Apes (‘68) slaat de brug naar de jaren 70 waar Beneath the Planet of the Apes (‘70), The Omega Man (‘71) en Soylent Green (‘74) sociale thema’s injecteren in nucleaire en ecologische nachtmerries. Als reactie op het herlanceren van de wapenwedloop door Ronald Reagan ontstond in de jaren 80 een subgenre: het postapocalyptische drama. Met Mad Max 2 (‘81), The Day After (‘83) en Testament (‘83) als markante voorbeelden. En de eenzame agent Max in een desolaat landschap als een iconische figuur en symbool van een gedesintegreerde samenleving.

De jaren 90 leverde een resem rampenfilms op (Dante’s Peak, Volcano, Independence Day, Deep Impact, Armageddon) en enkele paranoïde ondergangsdrama’s (End of Days, Waterworld, Postman) maar de millenniumwende joeg het publiek onvoldoende angst aan. Waardoor de impact van de dystopische angstdromen Strange Days (‘95), 12 Monkeys (‘95) en Starship Troopers (‘97) niet met hun filmische kwaliteiten overeenstemde.

Aan het einde van de jaren ‘00 wenst Hollywood ons opnieuw een weinig vrolijk einde van de wereld toe. Gedragen door een sombere actualiteit (natuurrampen, overbevolking, oorlogen, energieschaarste, pandemieën, klimaatwijziging, economische crisis) is de huidige lading apocalyptische blockbusters echter bijzonder pessimistisch. Het afwenden van de ondergang is – in tegenstelling tot Independence Day en War of the Worlds – niet langer mogelijk. 2012 laat maar een handvol mensen de cataclysmen overleven, Terminator Salvation toont het einde van het leven op aarde als een zekerheid en in The Road kan de mens nog slechts een futiele strijd leveren om zijn menselijkheid te bewaren.

Opmerkelijk aangezien er aanvankelijk nog een tikkeltje hoop zat in films zoals Reign of Fire (‘02), The Day After Tomorrow (‘04), Children of Men (‘06) en I Am Legend (‘07). Stuk voor stuk met christelijke symboliek overladen parabels die draaien rond thema’s zoals het offer, loutering, (her)geboorte en goddelijke voorzienigheid. De verlaten en verwoeste aarde van Wall-E (‘08) was echter de voorbode voor meer pessimistische films die een gevoelige snaar raken omdat vooral de door niemand voorspelde economische crisis een gevoel van kwetsbaarheid en machteloosheid creëerde.

Lawrence Joseph verbindt dat in ‘Apocalypse 2012’ met “een diepgeworteld schuldgevoel. We hadden het lange tijd heel goed en we willen niet verliezen wat we hebben maar we twijfelen of we verdienen om het te bewaren”. Het is geen toeval dat James Cameron (die in Titanic nog een collectieve ramp transformeerde in een individuele triomf) van Avatar een donker sprookje maakt dat Amerikaanse militaire en ecologische schuldgevoelens projecteert in een apocalyptisch verhaal waarin de alien de enige hoop is voor de gedoemde mens(elijk)heid.

Films zoals Terminator Salvation en 2012 weerspiegelen onze angsten en bekritiseren onze fouten maar doordat ze vooral teren op visuele effecten worden ze nooit ontroerend of verontrustend. De verdienste van John Hillcoat is dat hij voor The Road een emotioneel spoor volgt en zich concentreert op de relatie tussen een stervende vader en zijn leergierige zoon, op de kruisweg van overlevenden die worstelen met pragmatische problemen en morele overwegingen. Eten (en niet gegeten worden) en vuur (de ziel als bewaker van menselijkheid) worden obsessies, een vervallen kerk is slechts een tijdelijk toevluchtsoord in een tocht die herinneringen verslindt. “Ik heb een probleem met het apocalyptische genre,” stelt Hillcoat, “het is zozeer gefocust op het ‘grote evenement’ dat er zelden een emotionele connectie is met de mensen in het verhaal”.

Hij legt de vinger op de zwakte van apocalyptische obsessies die teren op een beweging van het individu naar het collectieve, van de emoties en angsten naar intellectuele ideeën en concepten. “Het thema van de totale verwoesting verplicht ons om essentiële vragen te beantwoorden,” zegt Emmerich, “is er iets te redden? Kunnen we het doen? Wat zijn de prioriteiten? Catastrofen onthullen de positieve kant van gewone mensen. Wat hen samenhoudt is de familie. Daar gaat 2012 over”. Alleen is onze emotionele betrokkenheid met de bordkartonnen doorsneefamilie nul, blijven de cataclysmen emotiearm visueel spektakel.

Daar waar het spectaculaire 2012 geen greintje emotionele eerlijkheid bevat, is de impact van het sobere The Road zoveel groter omdat deze Cormac McCarthy-verfilming door melancholie wordt voortgestuwd. Vader en zoon trekken zuidwaarts richting zee, niet omdat daar enig heil te vinden is (ook de zee is dood) maar omdat ze een doel nodig hebben. De zinloosheid van het bestaan (die te zwaar woog voor de moeder) is een grotere dreiging dan rondzwervende, kannibalistische bendes. Het is geen toeval dat niemand nog iets te vertellen heeft, zinvolle uitspraken werden even schaars als benzine.

Voor McCarthy was het einde van de wereld een metafoor voor het einde van de roman/het verhaal en stonden uitgepuurde dialogen symbool voor een verarmde wereld. Hillcoat vertaalt dat door een toekomst tonen waar het einde van de natuur ook het einde van politiek, kunst, dialogen en complexe relaties betekent. Wat rest zijn eenzame figuren in een landschap die ons door hun fragiliteit (sterfelijkheid) en kracht (levenswil) raken. Primaire angst (om een kind achter te laten), moraliteit (het bewaren van menselijkheid te midden van verwoesting) en tederheid (tegengif voor geweld) haken perfect in elkaar. De Apocalyps op mensenmaat.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 602, februari 2010)