Interview Nadine Labaki: Capharnaüm is een oproep tot verandering

CAPHARNAÜM

De Libanese actrice Nadine Labaki liet zich als regisseur al opmerken met twee komisch getinte metaforische drama’s, Caramel en Where Do We Go Now?, maar verrast nu met een snoeihard sociaal-realistisch drama. Capharnaüm toont de harde realiteit van de in Beiruts sloppenwijken aan hun lot overgelaten straatkinderen zonder papieren. Dit is geëngageerde én briljante cinema, gedraaid op locatie en met niet-professionele acteurs wat de authenticiteit en impact versterkt. Bekroond met de Juryprijs van Cannes en de Publieksprijs van Gent.

CAPHARNAÜM

We kunnen kort zijn: Capharnaüm is een mokerslag van een film. Een film die Nadine Labaki moest maken en die je absoluut moet zien. Capharnaüm is een aanklacht én een wake up call die met zijn quasi documentaire stijl, zijn dramatische kracht, zijn in de realiteit verankerde gewelddadigheid en zijn liefde voor outcasts diepe indruk maakt. “Kunst kan niet enkel kunst zijn” zei Labaki (°1974) ons tijdens Film Fest Gent, “film is politiek en filmmakers moeten geëngageerd zijn.” Die visie zet ze overtuigend om in de praktijk.

NADINE LABAKI : foto © FARES SOKHN

Boos en alleen

Het hoofdpersonage van Capharnaüm is Zain, een twaalfjarige jongen die, wanneer zijn favoriete zus verplicht wordt tot een dramatisch (kinder)huwelijk, wegloopt van huis en tracht te overleven in de sloppenwijken. Daar maakt hij kennis met een illegale immigrante over wiens jong kind hij zich ontfermt wanneer ze opgepakt wordt. Het contrast tussen de energieke, empathische Zain en de gewelddadige chaos waarin hij dagelijks moet overleven is groot en leidt tot intense woedegevoelens.

Die boosheid zet Zain aan om voor de rechtbank een proces aan te spannen tegen de ouders die hem in deze gruwelijke wereld dropten. “Ik wil dat volwassenen horen wat ik zeg” benadrukt Zain en Labaki laat hem zijn verhaal vertellen. Om duidelijk te maken dat er vèèl misloopt en héél veel moet veranderen. Want ook het verhaal van de ouders is ontluisterend en wijst op een tragische vicieuze cirkel van armoede en misbruik. We spraken met Labaki over begripvol filmmaken en de nood aan verandering.

CAPHARNAÜM

Wat lag er aan de basis van Capharnaüm: een idee, een beeld, een personage?

Nadine Labaki: “De vaststelling dat veel kinderen verwaarloosd worden. Toen ik rondom mij keek zag ik dat heel veel kinderen gedoemd zijn om rond te zwerven op straat. Een beeld dat we dreigen gewoon te worden. Het gaat niet om een of twee kinderen maar om honderden verschoppelingen die door Beiroet dwalen. Dat stellen we dagelijks vast zonder dat iemand er ook maar iets aan doet.

Wat me het meest trof is dat niemand de kinderen zelfs nog lijkt op te merken. Hoe kunnen we toestaan dat zoiets gebeurt? Hoe kunnen we doorgaan met ons leven en doen alsof er niets aan de hand is? Het was voor mij geen keuze maar een plicht om hierover te praten. Wanneer men stelt dat geen hulp bieden aan personen in gevaar strafbaar is dan zijn we schuldig wanneer we hen niet helpen.

Deze kinderen verkeren immers constant in gevaar. Ze dreigen verkracht, mishandeld en doodgereden te worden of te sterven van honger, kou, hitte, verwaarlozing,… Omdat ze geen stem hebben kunnen we dit negeren. Ik voel me verantwoordelijk voor deze kinderen, ik heb het gevoel dat ik deel uitmaak van een systeem dat hen niet enkel marginaliseert maar ook geen oplossingen voor hen zoekt en vindt. Daarom wou ik een signaal geven: doe er iets aan!”

CAPHARNAÜM

Leven in de marge

Er is een link tussen het marginaliseren van armen, van kinderen, en het marginaliseren van migranten. Dat toon je ook. Want zonder papieren bestaan ze niet: zowel de arme kinderen als de migranten met hun anonieme jobs in de schaduw.

“Ja, al die individuen en groepen die gemarginaliseerd worden leven aan de rand van de samenleving. Het is alsof er gordels van miserie rond onze levens en steden liggen. Hier in België, in Parijs, New York of Libanon maakt het deel uit van ons leven. Omdat we het niet aanpakken wordt het probleem groter en groter. Terwijl alles verbonden geraakt: politieke, economische en vluchtelingen crisissen.”

Capharnaüm opent op documentaire wijze met een doktersonderzoek, evolueert dan naar het overlevingsverhaal van een kind om uit te komen bij een rechtbankdrama . Waarom deze mix?

“Toen ik dit verhaal ontwikkelde wou ik niet te veel verzinnen maar vooral een realiteit vastleggen. Het opzet was om achter de schermen te gaan en te tonen hoe de dingen echt gebeuren, hoe de kinderen echt leven. Mijn schrijfproces was dan ook verstrengeld met mijn research. Ik ging op zoek naar de kinderen, naar hun families en gemeenschap, naar de welzijnswerkers die actief zijn op het terrein omdat ik al hun standpunten wilde kennen.

CAPHARNAÜM

Ik wou ook meer weten over de wetgeving en rechtspraak. Hoe werkt het juridisch systeem, hoe springen ze om met de kinderen die in de rechtbanken verschijnen? Worden ze beschermd of komen ze enkel aan bod wanneer ze een misdaad gepleegd hebben? Ik wou het probleem begrijpen en bekijken vanuit alle invalshoeken.

Toen ik research deed merkte ik dat de meeste kinderen heel kwaad zijn. Aan de einde van elk gesprek stelde ik telkens één vraag: ben je blij in leven te zijn? Meestal was het antwoord ‘neen’. ‘Nee, ik heb niet gekozen voor dit leven, ik zou liever dood zijn’. Velen van hen hadden al verschillende keren getracht om zelfmoord te plegen. Ze zijn ook hard voor zichzelf: ‘ik ben een insect, een parasiet. Ik ben niets, een hond is beter dan ik.’

Deze kinderen zijn woedend, ze weten niet waarom ze op aarde zijn. ‘Niemand zal ooit van me houden,’ zeggen ze, ‘ik ga enkel dagelijks misbruikt worden. Ik leef in de onzekerheid of ik verkracht, afgeranseld of gedood ga worden’. Voor mij kwam het er op aan die woede te vertalen en er voor te zorgen dat hun stem gehoord wordt. Daarom dit verhaal van een kind dat zijn ouders gerechtelijk vervolgt omdat ze hem op de wereld hebben gezet. Indirect klaagt hij ook het systeem aan dat geen oplossingen voor hem vindt.”

CAPHARNAÜM

Oordelen versus oplossen

Als kijker worden we ook geconfronteerd met het feit dat het veroordelen van de ouders wat al te makkelijk is. Je toont dat ook zij slachtoffers van het systeem zijn en een eigen verhaal vol beproevingen en lijden hebben.

“Ze zijn inderdaad evenzeer slachtoffers. Wij zijn de rechter die hen veroordeelt. Voor mij was het belangrijk dat de ouders de kans kregen om te laten zien wie ze zijn. Er zitten geen acteurs in Capharnaüm, alleen mensen die dergelijke situaties hebben meegemaakt. Ze ‘spelen’ niet, ze zijn enkel wie ze zijn. Voor mij was het belangrijk hen die ruimte te laten.

Tijdens mijn onderzoek drong ik als een soort onderzoeksrechter in hun huizen binnen en ik trof daar heel jonge kinderen vaak helemaal alleen. Dan vroeg ik me af: waarom doe je dit, waarom laat je kinderen achter die kunnen sterven door van de trappen te vallen of het huis in brand te steken. Zo oordeelde ik over die ouders. Maar toen ik met de moeders begon te praten veranderde alles.

Door vanuit het perspectief van een moeder te kijken stelde ik me plots andere vragen: waar halen we het recht om mensen te beoordelen zonder dat we hen en hun situatie kennen? Ik ben nooit arm geweest, ik heb nooit mijn dochter moeten verkopen omdat ik de reflectie maakte dat ze misschien een beter leven heeft op die andere plaats dan in mijn huis. Daarom was het voor mij belangrijk dat die twee posities aan bod kwamen.”

LABAKI ON SET

Wat me trof is de mentale en fysieke uitputting van de ouders. Het lijkt alsof alle energie uit hen gezogen is door de omstandigheden en dat maakt het extra onrechtvaardig wanneer wij hen veroordelen.

“We verwijten hen soms zelfbeklag. Maar een dagelijkse overlevingsstrijd is afmattend. Ze zijn geneigd om het op te geven. ‘Niemand geeft om ons’, zeggen ze, ‘wat wil je dat we doen?’ Een moeder zei me: ‘ik huwde op elfjarige leeftijd, ik ben opgevoed met mishandeling, ik ken niets anders.’

Ze zien hun leven als een vicieuze cirkel van pijn en misbruik. Daarom introduceer ik een kind dat tracht die cirkel te doorbreken, dat ijvert om het te doen stoppen. Capharnaüm wil die cirkel doorbreken en zegt: we moeten beginnen na te denken. Meer nog, we willen duidelijk maken dat het een plicht is om hier over te spreken en geen keuze.”

Krachtige aanklacht

De rechtszaak is meer een weksignaal dan een oplossing.

“Uiteraard. We zeggen: dat zijn de kinderen, zo voelen ze zich, dit overkomt hen nu en dit zal hen overkomen wanneer ze ouder zijn. Het gaat om probleem dat niet vraagt om medelijden en tranen maar om een reactie. Hoe stoppen we het? Wanneer beginnen we er over te praten? Of gaan we gewoon verder met ons leven terwijl we de andere kant op kijken? Omdat het probleem te groot is of omdat we zogezegd niets kunnen doen. Maar we kunnen wèl iets doen. Elk van ons op onze eigen manier.“

CAPHARNAÜM

Kinderen als Zain leven in een gesloten gemeenschap waar ze alleen lotgenoten zien wat het gevoel versterkt dat er geen ontkomen aan is.

“Ze hebben geen rolmodellen en geen waardesysteem omdat ze er nooit mee geconfronteerd zijn. Wanneer je naar hun leeftijd vraagt zeggen ze twaalf, dertien maar dat is een gok. Ze hebben geen exacte geboortedatum en niemand heeft hen ooit ‘gelukkige verjaardag’ gewenst. Niemand heeft hun bestaan ooit gevierd. Daarom is die geïmproviseerde verjaardagstaart in Capharnaüm zo belangrijk, het is een symbolische daad van erkenning. Kinderen zonder geboortedatum bestaan eigenlijk niet. Ze kunnen geen waarde verbinden aan hun bestaan.“

Wanneer Zain voor een jong kind moet zorgen wanneer diens moeder wordt opgepakt, kan hij waarde geven aan zijn leven.

“De jongen heeft plots een missie. Een reden om te leven, te vechten. Verantwoordelijkheid opnemen voor iemand anders bezorgt hem eigenwaarde. Maar zijn macht is natuurlijk beperkt.”

CAPHARNAÜM

Oog voor echtheid

Omwille van de authenticiteit was het werken met, op jezelf (in de rol van advocate) na, niet-professionele acteurs erg belangrijk. Net als draaien op straat en op locatie.

“Uiteraard. Ik heb een probleem met het woord ‘acteren’. Ze moeten voor mij niet ‘acteren’ maar gewoon ‘zijn’. Een jonge acteur vinden met Zains levenservaring was sowieso onmogelijk. Ik wou ook helemaal niet tussenkomen en de indruk wekken dat ik het verhaal of de personages verzin. Net zoals ik niet wou dat mijn cast acteerde, ze moesten gewoon zichzelf zijn. Ze dienden hun realiteit uit te drukken en daarom wou ik hen ook niets opdringen. Want dan zou ik de realiteit manipuleren en dat was uit den boze. Het ging me erom gewone mensen hun verhaal te laten vertellen vanuit hun realiteit. Als filmmakers dienden we ten dienste van hen staan.”

Daarvoor moest je het scenario wel op een speciale manier ontwikkelen.

“Het scenario was er om hun verhaal te vertellen en niet om een vals, verzonnen verhaal te brengen. Alles was dan ook geïnspireerd door hun ervaring. Zelfs de tekeningen op de muur zijn echte tekeningen, niet iets dat door een art department is gemaakt. De kinderen zelf tekenden ze. We draaiden ook in echte sloppenwijken, gevangenissen en rechtszalen. Het ging dus om echte situaties met echte mensen in echte locaties.”

CAPHARNAÜM

Werken met non-professionals

Hoe werkte je met die echte mensen, met die non-professionals?

“Alles begint met het opbouwen van een vertrouwensrelatie, met het uitstralen van empathie en liefde.”

Geef je hen dan de situatie, bijvoorbeeld ‘je moet zorgen voor deze baby, wat zou je doen’, en film je wat ze dan doen?

“Ik vertelde ze kort wat ze moesten doen, zonder gedetailleerde instructies te geven, en ik trachtte het moment vast te leggen. Ze mochten vooral niet voelen dat ze acteerden. Ik pushte hen om te zijn wie ze zijn in een specifieke situatie. Het kwam er op aan ze te laten doen, nauwkeurig te observeren en haast onzichtbaar te zijn. De crew moest slim te werk gaan om niet te directief over te komen. We hebben ook nooit ‘actie’ geroepen, we begonnen gewoon te draaien.

Daarvoor ontwikkelden de crewleden geheime codetekens zodat iedereen wist wanneer wat gedaan moest worden. We dienden altijd klaar te staan om toevalligheden en spontane zaken vast te leggen. Maar ook om te volgen, wanneer iemand naar een raam ging moesten we klaar zijn om mee te gaan. Constant klaar staan om te filmen was de boodschap. Daarom moesten we zeer mobiel en flexibel zijn.”

CAPHARNAÜM

Het hielp dat jullie met natuurlijk licht werkten.

“Daardoor hadden crew en cast alle vrijheid op de set. Iedereen kon bewegen, van ruimte naar ruimte gaan en zo creëerden we zowel dynamiek als authenticiteit.”

Liet je scènes vaak herhalen?

“Ja, omdat je telkens iets heel anders kreeg. Niemand viel in herhaling en we konden blijven zoeken totdat we waren waar we wilden zijn. We draaiden zes maanden,goed voor zo’n 500 draaiuren, en dat was een vermoeiend proces.”

Er is waarschijnlijk veel gesneuveld tijdens de montage?

“Ja, de eerste versie van de film was 12 uur lang! Er is dus héél veel verwijderd, uit alle delen van de film.”

Misschien lijken de rechtbank scènes daarom het meest op ‘normale’ filmscènes?

“Ze zijn nochtans heel sterk geïmproviseerd. We draaiden, draaiden en draaiden. Praatten, praatten en praatten.”

CAPHARNAÜM

Politieke cinema en artistiek engagement

Zie je Capharnaüm als een politieke film?

“Filmmakers moeten volgens mij geëngageerd zijn. Cinema, kunst kan iets veranderen en het is onze plicht als kunstenaar om ons standpunt over de wereld en zijn problemen te delen. We moeten beslissingsmakers zijn. Kunst mag niet enkel kunst zijn, het moet deel uitmaken van de beslissing. Het is onze plicht om betrokken te zijn in het leven van andere mensen en om onze visie als kunstenaar te delen.

Want die alternatieve visie is van levensbelang. Politiek heeft gefaald en wij moeten pushen voor veranderingen. Wetten zijn geschreven door mensen en moeten veranderd worden door mensen. Die wetten en gebruiken zijn immers niet aangepast aan de problemen waar we nu mee te maken hebben. De realiteit is dat we falen op elk niveau, dus er moet iets veranderen. Dringend. Er moet een alternatieve manier zijn om de problemen op te lossen. Wij hebben alle regels en wetten opgesteld, in functie van een bepaald tijdperk met specifieke vereisten, en wij kunnen ze veranderen en aanpassen aan de huidige noden.”

CAPHARNAÜM

Waarom heb je gekozen voor de titel Capharnaüm?

“Capharnaüm betekent ‘chaos’, ‘warboel’. Het is ook een vissersdorp in Galilea waar volgens het Nieuwe Testament sommige apostels vandaan kwamen en Jezus genezingen deed en preekte in de synagoge. Hij zei tijdens zijn preek dat de toestand catastrofaal was, dat de knoeiboel zou leiden tot een lot nog slechter dan dat van Sodom en Gommora, de twee steden die God volgens de Hebreeuwse bijbel vernietigde.

In de geschiedenis en literatuur is ‘capharnaüm’ wanorde en chaos blijven betekenen en ik gebruikte het zelf vaak in die zin. Toen ik de film aan het schrijven was en met de thema’s jongleerde spookte het woord constant door mijn geest. Daarom werd het de filmtitel. Titel én film waarschuwen en roepen op tot verandering: we leven in chaotische tijden en we moeten er iets aan doen! En ja, er is voorgesteld om deze voor sommigen cryptische en zeker niet commerciële titel aan te passen maar dat was absoluut geen optie. De titel was er al voor het scenario en voor de film. Capharnaüm is heel symbolisch voor mij en daarom kan ik hem onmogelijk veranderen. Dit is een film die ik moest maken en die enkel deze titel kon dragen!

IVO DE KOCK

Gent, 13 oktober 2018

CAPHARNAÜM: Nadine Labaki, Libanon – 2018 – 123′; met Nadine Labaki, Zain Altrafeea, Haita Izam, Boluwatife Treasure Bankole; scenario Jihad Hojeily, Michelle Kesrouani, Nadine Labaki & Khaled Mouzanar, fotografie Christopher Aoun, muziek Khaled Mouzanar; montage Konstantin Bock & Laure Gardette; dis. Cinéart, release 28 november 2018.

CAPHARNAÜM