Spike Lee’s ‘BlacKkKlansman’: Black Power vs. White Power
BLACKkKLANSMAN
Spike Lee’s passage in Cannes verliep niet onopgemerkt. Zijn uiteindelijk met de Grand Prix bekroonde BlacKkKlansman werd bedacht met een staande ovatie en tijdens de persconferentie haalde de Amerikaanse filmmaker uit naar Donald Trump omdat die bij het Charlottesville incident geen afstand nam van de Klan en de nazi’s: “De motherfucker had de wereld kunnen tonen dat we beter zijn dan dat.” Met het waargebeurde verhaal van een Afro-Amerikaanse detective die infiltreert in de extreemrechtse Klu Klux Klan wil Lee de wereld wakker schudden.
BLACKkKLANSMAN
“We lopen de jongste tijd in een waas rond”, zei Spike Lee in Cannes, “I hope this film shakes people from their slumber.” ‘Wake-up call’ BlacKkKlansman is een even omstreden als opwindende satire-annex-aanklacht die via de avonturen van een zwarte politie-infiltrant in het haat universum van de Ku Klux Klan aantoont hoe actueel het racisme en de raciale conflicten zijn die de Amerikaanse filmmaker reeds aankaartte in films zoals She’s Gotta Have It, Do the Right Thing, Bamboozled, Mo’ Better Blues, Crooklyn, Jungle Fever en Malcolm X.
Het verhaal van BlacKkKlansman oogt vergezocht – als het niet waargebeurd was, zou je het niet geloven – maar bulkt van de strijdlust en vooral ook de humor. Want Spike Lee heeft de les van Billy Wilder (en voor hem George Bernard Shaw) geleerd: “If you are going to tell people the truth, you better be funny or else they’ll kill you.” Toch is het de onderhuidse woede en de ongebreidelde energie die de kijker meer dan twee uur in de ban houden tot Lee ons, met gruwelijke documentaire beelden van de aanslag in Charlottesville, in de epiloog een mokerslag serveert. Helaas is de kritische analyse weinig subversief, de eeuwige provocateur Spike Lee herleidt alles immers iets te veel tot een Black Power versus White Power conflict.
SPIKE LEE
Een verhalenverteller met een missie
“Ik ben een verhalenverteller” zegt Spike Lee wanneer Vanity Fair de entertainment vs. activisme tegenstelling opvoert. Met BlacKkKlansman heeft hij volgens Cannes jurylid Ava DuVernay wel “de eerste auteursfilm van en over het Trump tijdperk gemaakt, als filmmaker richtte hij zijn camera op een zeer specifieke wijze, als een vizier, op deze tijd.” Waarmee de maakster van Selma doelt op het feit dat haar idool heden en verleden versmelt in een update van een waargebeurd seventies verhaal.
De echo’s van de raciale spanningen en het racistisch geweld anno 2018 die resoneren in dit stukje geschiedschrijving zorgen ervoor dat de meest onderhoudende en toegankelijke film van Spike Lee sinds jaren ook zijn meest opruiende is. Een ultra-persoonlijke opdrachtfilm, tegelijk satire en aanklacht, die zijn reputatie als ‘modern day racism abolitionist‘ kracht bijzet. Maar ook zijn reputatie van omstreden filmmaker want er horen vraagtekens bij zijn zwart-wit visie en cartooneske stijl.
BLACKkKLANSMAN
Gedreven door woede
Shelton Jackson Lee werd geboren op 20 maart 1957 in Atlanta, Georgia. Omwille van zijn taaiheid gaf zijn moeder hem reeds als baby de bijnaam Spike. Vooruitziend want alhoewel ‘Spike’ klein van gestalte bleef zou hij een taaie doorzetter blijken. Een dwarsligger ook want aan de N.Y.U. Filmschool liet zich opmerken met de studentenfilm The Answer (1980). Het verhaal van een zwarte filmmaker die 50 miljoen dollar krijgt om een remake van D.W. Griffiths als te neerbuigend voor Afro-Amerikanen beschouwde The Birth of Nation te maken. Een idee dat sommige professoren zo schandalig vonden dat ze Lee, die ironisch genoeg momenteel artistiek directeur van N.Y.U. is, wilden buiten zetten. Een rebelse provocateur was geboren.
Spike Lee draait, gedreven door woede en frustratie omwille de blijvende achterstelling van Afro-Amerikanen en het racisme waarmee ze te maken krijgen, bewust sociaal bewogen films. Ten eerste omdat het door blanke filmmakers gedomineerde Hollywood niet geïnteresseerd is in zwarte verhalen of de Afro-Amerikaanse problematiek. En ten tweede omdat je zelf Afro-Amerikaan moet zijn om een waarheidsgetrouw beeld van Afro-Amerikanen te maken. “Iemand moet Amerika dwingen om oog te hebben voor zijn racisme,” zegt Lee, “ik zeg enkel de waarheid.
BLACKkKLANSMAN
Zwarte identiteit
Hij is geen fan van ‘race film‘ pioniers zoals Oscar Micheaux en Spencer Williams omdat ze “te zeer inzaten met wat blanken dachten.” Terwijl hij steigert wanneer blanken ‘zwarte verhalen’ willen vertellen, zoals Steven Spielberg met The Color Purple en Norman Jewison met Malcolm X (een film die Lee de regisseur van In the heat of the night uit handen nam). Kritiek glijdt af van Lee. “Zwarte filmmakers hebben een ander gezichtspunt,” zei hij n.a.v. zijn bijdrage aan de herdenking van de Rodney King rellen in L.A. 25 jaar geleden, “we bekijken de wereld heel anders.”
Die andere kijk zette Spike Lee ertoe aan om via zijn films zowel de officiële geschiedschrijving te corrigeren én het beeld van Afro-Amerikanen in de Amerikaanse cinema bij te stellen. Dat leidde tot films zoals She’s Gotta Have It (1986), Do the RIght Thing (1989), Jungle Fever (1991), Malcolm X (1992), Crooklyn (1995), Get On The Bus (1996), 4 Little Girls (1997), Summer of Sam (1999), Bamboozled (2000), She Hate Me (2004), Miracle at St Anna (2006), Chi-Racq (2015), Rodney King (2017) en BlacKkKlansman (2018).
BLACKkKLANSMAN
Waargebeurd verhaal
Spike Lee legt in BlacKkKlansman meteen onverschrokken zijn kaarten op tafel. Met de openingstitel “this joint is based on some fo-rea, fo-real shit‘ verstrengelt hij cinema en realiteit, de blaxploitation onderstroom van zijn oeuvre en het waargebeurde verhaal dat zo ongeloofwaardig en verzonnen lijkt dat het wel waar moet zijn. Zwarte undercoveragent Ron Stallworth infiltreert de racistische Ku Klux Klan (KKK of “the organisation”) en neemt opperhoofd David Duke in het ootje. Stallworths onthullend boek ‘Black Klansman: Race, Hate, and the Undercover Investigation of a Lifetime’ (2014) wordt door Lee omgezet in een vertelling die flirt met satire, thriller en farce.
Terwijl er over het verleden een sluier van dwaasheid hangt, overheersen woede en strijdlust in de link naar het heden. Na een eerste proloog met beelden van het racistische The Birth of a Nation (1915) en het slavernij romantiserende Gone with the Wind (1939) volgt een tweede proloog waarin een white supremacist een verbale haat-zondvloed uittest terwijl beelden en woorden over zijn gezicht geprojecteerd worden.
BLACKkKLANSMAN
‘Race‘ lezen we o.m. en daarmee geeft Lee zijn thema aan. Dat Trump-imitator Alec Baldwin de stand-up doet verwijst naar het heden en Lee schuwt verder ook de anachronismen niet om aan te geven dat er weinig veranderd is. Met verwijzingen naar Amerika’s “greatness”, “America first” en de Tea Party wordt duidelijk wie de KKK-erfgenamen zijn en waar de ‘power’ en het gevaar liggen.
Geen historisch drama
Het BlacKkKlansman scenario belandde via Get Out regisseur Jordan Peele bij Lee die er een eigen twist aan gaf. “Spike wou geen period piece maken,” zegt Kevin Willmott, die mee het scenario herschreef, in The Guardian, “hij wou een link leggen met de actualiteit. Historische films geven kijkers een alibi om weg te kijken en dat wilde hij niet.”
BLACKkKLANSMAN
Lee begint het verhaal wanneer Stallworth onder de banner “Minorities encouraged to apply” loopt en de eerste zwarte agent in Colorado Springs wordt. Aanvankelijk netjes weggemoffeld in de archiefruimte waar hij de racistische oprispingen van zijn collega’s moet ondergaan. Wanneer een radicale zwarte activist, Civils Rights icoon en ‘Black Power’ bedenker Stokely Carmichael a.k.a. Kwame Ture, komt speechen voor zwarte studenten mag hij proeven van undercover werk.
Dat smaakt naar meer en hij weet zich via de telefoon met zijn ‘witte stem’ binnen te praten bij de lokale afdeling van de KKK. De blanke, Joodse agent Flip Zimmerman wordt zijn dubbelganger op het terrein en ondanks een achterdochtige redneck ontdekt hij dat een bomaanslag tegen studentenleidster Patrice Dumas gepland wordt tijdens het bezoek van Grand Wizard David Duke die … Stallworth als lijfwacht krijgt.
BLACKkKLANSMAN
Moreel sprookje met hoog actualiteitsgehalte
Een ernstig verhaal gebracht met humor, stotterende montage, energie opwekkende muziek, coole dialogen, filmverwijzingen, uitbarstingen van geweld en woede. Lee’s stijl is herkenbaar en werkt. Hij creëert, door enge en absurde momenten af te wisselen, een vervreemdingseffect dat leidt tot betrokkenheid zonder identificatie.
De toeschouwer kijkt heel bewust naar een moreel sprookje gedreven door emoties en ideeën. Discussies over Super Fly en Shaft zou ook Tarantino inlassen, maar de tekst van W.E.B. Dubois over de dualiteit van zwart zijn in Amerika citeren is vintage Lee. Hij verankert het dilemma van Afro-Amerikanen die gedwongen worden om twee rollen te spelen in de samenleving heel nadrukkelijk in de film.
BLACKkKLANSMAN
Er is de zwarte agent en zijn blanke dubbelganger maar ook de blanke partner die voor het eerst geconfronteerd wordt met het ontkennen/erkennen van zijn Joodse identiteit. Een verzinsel dat Lee toevoegde aan Stallworths verhaal, net zoals het personage van Stallworths zwarte activistische vriendin, goed voor tweestrijd en conflicterende bewustwordingsprocessen. De tegenstelling Martin Luther King – Malcolm X uit Do the Right Thing en Malcolm X is niet ver weg.
Black Power versus White Power
Maar BlacKkKlansman draait om een andere tegenstelling, die tussen Black en White Power. Als cineast hanteert Lee daarbij de wapens van David W. Griffiths The Birth of a Nation, een foute klassieker waarvan de ideologie nog heel actueel is. Lee eigent zich naast Griffiths karikaturale stijl ook diens manicheïsme toe. De telefoongesprekken van Stallworth en Duke ridiculiseren de Klan-opvatting dat ‘blackness‘ niet enkel staat voor huidskleur maar ook voor genetisch bepaald gedrag, waardoor ze intuïtief blanken en zwarten denken te kunnen identificeren. Niet dus.
BLACKkKLANSMAN
De afrekening is totaal wanneer Lee het beeld opdeelt en van (vermeende) kompanen tegenstanders maakt. Griffith pionierde met parallelmontage en Lee neemt deze vernieuwende techniek over om blanke racisten te ontmaskeren. Zo volgt hij parallel twee gespiegelde situaties. Terwijl de Klan-leden popcorn etend uitbundig genieten van Griffiths racistische stereotypen en Duke’s speech vertelt Harry Belafonte aan een groep zwarte activisten ingetogen het verhaal van de gruwelijke lynching van Jesse Washington in 1916.
Via deze parallelmontage contrasteert Lee pijn en haat, ingehouden woede en blinde opwinding. Tijdens de Kwame Ture ‘Black is beautiful’ speech werkt hij met close-ups om de impact van de woorden op de toehoorders te onderstrepen. “Black Power maakte duidelijk dat Afro-Amerikanen ontmenselijkt werden,” zegt Lee in Film Comment, “we werden aangezet om onszelf te haten. Daarom ook de scène waarin Ron probeert om Flip zoals hem te laten klinken via (de tekst van) James Browns ‘Say It Loud – I’m Black and I’m Proud’. Die song overtuigde ons dat we mooi zijn.”
SPIKE LEE
Rest in Power
In combinatie met een slot waarin blank en zwart samen een racistische agent uitschakelen lijken we af te stevenen op een utopisch happy end. Maar dan springt Lee via documentaire beelden over naar het heden en de Charlottesville rellen in 2017. Met “Rest in Power” draagt hij de film op aan de omgekomen Heather Hayer. De echte David Duke voert een doorzichtig een-tweetje op met Donald Trump, wat Lee toelaat te stellen dat rassenhaat alleen maar erger is geworden. Dat het kwaad meer dan ooit onder ons is. De clowns die zichzelf letterlijk opbliezen zijn nu aan de macht.
Een sterk statement en BlacKkKlansman is een bij momenten krachtige trip in het donkere hart van blank Amerika. De achilleshiel van Lee is echter zijn koppig vasthouden aan ‘ras’ om een samenleving, onderdrukking, geweld, racisme en slavernij te verklaren.
BLACKkKLANSMAN
Waardoor armoede, uitbuiting, vervreemding en economische belangen buiten beeld blijven omdat ze dwars door deze tegenstelling lopen. De parallelmontage krijgt zo een neveneffect: zowel Black als White Power aanhangers bepleiten een raciaal separatisme dat haaks staat op de solidaire, rechtvaardige multiculturele maatschappij die Lee net voor de epiloog bepleit.
Verklaart dat waarom Duke zei “ik heb Spike Lee altijd gerespecteerd”? Terwijl hij fijntjes opmerkte dat de klunzige “vrouwelijke bommenlegger bewust onaantrekkelijk werd voorgesteld.” Dit is een razend belangrijke film, koleirige cinema, maar een foutloos subversief moreel verhaal werd het niet.
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen bij DeWereldMorgen.be, 19 september 2018)
BLACKkKLANSMAN: Spike Lee, USA 2018; 135′; met John David Washington, Adam Driver, Topher Grace, Laura Harrier; scenario Charlie Wachtel, David Rabinowitz, Kevin Wilmott, Spike Lee gebaseerd op het boek van Ron Stallworth, fotografie Chayse Irvin, montage Barry Alexander Brown, muziek Terence Blanchard; art direction Curt Beech; dis. Sony, release 19 september 2018.
SPIKE LEE