Superveel Superhelden: Moderne iconen in een web van filmische universums
Superfeestje! Na Avengers: Infinity War en Ant-Man and the Wasp telt Marvels Cinematic Universe 20 films. Voeg daar nog negen tv-series aan toe en je bent, mits voldoende tijd en energie, vertrokken voor een supersessie zwelgkijken. Een onderdompeling in de gedeelde wereld en waarden van Amerikaanse superhelden. Moderne sprookjes voor jong en oud.
“How Many Superheroes Does It Take to Tire a Genre?” vroeg criticus A.O. Scott zich tien jaar geleden af in The New York Times. Oneindig veel moet hij ondertussen vaststellen want het publiek blijft wereldwijd storm lopen voor comic book superhelden films. In 2018 sloopten Black Panther en Avengers: Infinity War kort na elkaar nog box office records. Onder impuls van ‘showrunner’ en studiobaas Kevin Feige (de films zijn eigenlijk goede televisie voor het grote scherm) belooft vooral Marvels superhelden franchise nog jaren op dit elan door te gaan. Dankzij een geslaagde poging de superhelden te verankeren in een gedeeld filmisch universum.
Superhelden zijn een populair aspect van de hedendaagse entertainment cultuur geworden. Batman, Superman, Iron Man, Captain America, Hulk, Spider-Man, Wonder Woman e.a. Avengers zijn moderne iconen geworden. Net zoals strips versmelten comic book superhelden films – die draaien rond heroïsche personages met buitengewone krachten – sciencefiction en surrealisme, fantasie en wetenschap in een visueel fantasme waarin menselijke goden worstelen met het concept van de maakbare wereld.
Stripauteur Stan Lee gelooft dat “mensen gefascineerd zijn door superhelden omdat we als kind allemaal houden van sprookjes, van verhalen met personages die ‘super’ zijn op een of andere wijze; reuzen, heksen, magiërs, figuren die bigger than life zijn. Als volwassenen lezen we geen sprookjes meer maar blijven we gefascineerd door verhalen van mensen die krachtiger en kleurrijker zijn dan wij. Superhelden verhalen zijn sprookjes voor volwassenen.”
De roots van de superhelden
In de nasleep van 9/11 begonnen superhelden films aan een spectaculaire opmars. Met patriottisme en escapisme werkten ze vooral voor Amerikanen louterend en helend. Maar de steeds extremere globalisering van de filmindustrie leidde tot een accentverschuiving. De Amerikaanse iconen werden meer universele mythische superhelden terwijl de impact van speciale effecten en franchise blockbusters (getekend Marvel Studios en DC Entertainment) de sociale en politieke relevantie van de films verminderde. Dankzij CGI technologie kunnen kijkers makkelijker in realistische ‘fantastische’ werelden worden ondergedompeld. Een op superhelden films toegepaste McDonald’s recept levert een universum op waarin alles verbonden is en identiek lijkt. Oogsnoepjes met een vertrouwde look, kijkervaringen met een hoog fun-gehalte.
Superhelden fascineren al generaties strip- en filmliefhebbers. Reeds in de jaren dertig doken personages als Buck Rogers, Flash Gordon en Superman op in comic books, krantenstrips, radioseries en televisie programma’s. In de V.S. zorgden tijdens de jaren veertig superhelden als Batman, Captain Marvel, de Phantom en Captain America voor escapisme in Saturday Movie Serials. Politieke censuur, in de vorm van de Comics Code Authority die reageerde op het brutale realisme van de comics, belette een doorbraak van het superheld genre in de bioscoop en stuurde de Adam West TV-serie Batman (1966 – 1968) richting camp en komedie.
Daar kwam verandering in toen Jaws en Star Wars het concept blockbuster introduceerden en het spectaculaire Superman (Richard Donner, 1978) en zijn sequels, met dank aan acteur Christopher Reeve en componist John Williams, de superheld tot een iconische figuur maakte die avonturen van mythische allure beleefde.
Donners jeugdige verteller stuurt het genre richting fantasie en deels jeugdig, deels nostalgisch vertier. Er kleeft jeugdige onschuld aan de superheld. Tot Tim Burton’s Batman (1989) ernst en kinetische energie introduceert door te focussen op stevige actie, volwassen thema’s, morele angstgevoelens en een donkere sfeer. Burtons ‘caped crusader‘ flirt met zijn donkere kant. De noir sfeer waarin ook Batman Returns (1992) baadt inspireerde nineties superhelden films zoals Darkman (1990), The Rocketeer (1991), The Shadow (1994), The Fantastic Four (1994), Judge Dredd (1995) en The Crow: City of Angels (1996).
Tussen God en mens
Christopher Nolan ging met Batman Begins (2005) verder op de ingeslagen weg door de notie van gerechtigheid die zijn superheld zo ambigu maakt te verbinden met diens jeugdtrauma. In The Dark Knight (2008) verstrengelt hij tegenstrijdige impulsen. De drang om te vernietigen gaat samen met angst voor chaos. “Superman is een God maar Batman is meer zoals Hercules, een onvolkomen menselijk wezen dat dicht bij ons staat” stelt Nolan. Zijn superheld is verlosser én rolmodel.
“Why do we fall, Bruce? So we can learn to pick ourselves back up” zegt Thomas Wayne in Batman Begins tegen zijn zoon. Bij dat vallen en opstaan worden gewone mensen niet geholpen door super wapens en gadgets maar door wilskracht. Ook superhelden vinden hun kracht in zichzelf. Het is zoals vader Odin zijn zoon Thor voorhoudt in Thor: Ragnarok (2017): “Je hamer was niet je krachtbron.” Terwijl Thor de in alcohol weg vluchtende Valkyrie corrigeert: “Ik loop niet weg van mijn problemen. Dàt is wat helden doen.”
“Een superheld is iemand die heroïsche daden doet op een manier dat gewone mensen niet kunnen,” stelt Stan Lee, “om een superheld te zijn moet je een buitengewone kracht bezitten en gebruiken om anderen te helpen.” Maar zoals oom Ben Peter vertelt in Sam Riami’s Spider-Man trilogie (2002, 2004, 2007): “with great power, comes great responsibility.” Superkrachten zijn zwaar om dragen en in Hulk (2003) zelfs eerder een vloek.
Terwijl het naïeve verlangen om krachten goed te gebruiken zowel pathetisch (Hellboy, 2004) als ambigu (Iron Man, 2008) is. In de X-Men films zijn de superhelden zowel half-god als outcast. Wolverine wordt in X-Men: Days of Future Past (2014) naar het verleden gestuurd om mens én mutant te redden terwijl ouderdom, wegdeemsterende krachten en de apocalyptische omgeving hem in Logan (2017) zijn superheld-juk doen afwerpen.
Wonderlijke werelden
Eenheid maakt macht. Wanneer een (m/v) superslechterik zoals Hela in Thor: Ragnarok (2017) of Thanos in Avengers: Infinity War (2018) dreigt om respectievelijk een toevluchtsoord of het ganse universum te vernietigen moeten de in alle uithoeken van het heelal actieve superhelden hun superkrachten verenigen om ‘in team’ weerwerk te bieden. Zoals er in Black Panther (2018) ook bondgenootschappen vereist zijn om een wraakzuchtige despoot te dwarsbomen. Terwijl een ‘familie’ buitenbeentjes in Guardians of the Galaxy vol. 2 (2017) solidair met booswichten en mysteries worstelt.
Niets nieuw onder de zon want X-Men, een Suicide Squad en de Justice League of America gingen de superhelden teams voor in strips. De films volgden. Met de X-Men franchise, Suicide Squad (2016) dat schurken superheldendom verschaft en Justice League (2017) dat met Batman, Superman, Wonder Woman, The Flash, Aquaman en Cyborg het team samenbrengt dat DC Comics in 1939 creëerde om de stripverkoopcijfers op te krikken.
Resultaat was een superhelden pantheon naar antiek model waarbij verschillende persoonlijkheden, leefwerelden en mythologieën werden verenigd. Terwijl ook diverse religieuze en mystieke invloeden (Joodse én Bijbelse verhalen, Oosterse sprookjes, Griekse mythes) en de elementen water, aarde en vuur een referentiekader leveren. Het samenwerkingsverband vormt de spiegel van een multiculturele samenleving. Dat de ode aan diversiteit ook individuele ontplooiing kan fnuiken blijkt in Justice League waar Diana Prince in een sidekick rol wordt gedrongen. ‘Haar’ verhaal Wonder Woman (2017) kleurt veel feministischer.
Dat superhelden in groep niet zozeer hun krachten maar wel een deel van hun persoonlijkheid en individualiteit verliezen is een van de nadelen van ’team’ films. En zeker van het ‘universum’ waarin Marvel zijn superhelden nu al twintig films lang laat evolueren. Het Marvel Cinematic Universe is een franchise die concepten als serie en sequel overstijgt door een filmisch universum te ontwikkelen waarin ‘de ervaring’ primeert op ‘de film’.
Een creatieve beslissing ingegeven door commerciële overwegingen (winstmaximalisatie van Marvel Studios en Walt Disney Company) die gepaard gaat met strategische planning. Doel is het universum als een merk in de markt te zetten waardoor het multiplex publiek trek blijft hebben in superhelden films. Of juister: in ‘vertrouwd-maar-nieuw’ ogende genrevariaties, in ‘ervaringen’ waarbij de ‘film’ ondergeschikt is aan de ’trip’. En waarbij diepgang voornamelijk een illusie is.
De kracht van Marvels superhelden universum is dat de indruk gewekt wordt dat er geen sprake is van eenheidsworst. Guardians of the Galaxy vol. 2 zorgt voor absurde humor, Black Panther levert een zwarte superheld, Thor: Ragnarok én Ant-Man and the Wasp (2018) relativeren de superhelden en Avengers: Infinity War serveert een donker slot. Bovendien wisselt Marvel pop corn entertainment ook af met ‘goede films’. In de Marvel-puzzel passen zowel de actiegedreven avonturen van het Avengers team, Captain America en Iron Man als karaktergedreven drama als Black Panther, Doctor Strange (2016) en Spider-Man: Homecoming (2017).
Ryan Coogler maakte van Black Panther een goede film met een complex verhaal en ambigue personages. Een film die gaat over het opnemen van verantwoordelijkheden, over trots op de eigen afkomst, het herontdekken van identiteit en het doorgeven van tradities. Over rouw, pijn en woede. Kandidaat superhelden T’Challah en Killmonger zijn verbonden met de Afrikaanse identiteit, met de grond waarop en waarvoor ze vechten, met het verleden en met de dood. Alleen verschilt hun visie op macht, geweld en bevrijding. Ook al vinden ze beiden dat Wakanda zijn rijkdom en kennis moet gebruiken om andere landen en achtergestelde zwarte buurten te helpen. Alleen denkt de verbitterde Killmonger in termen van wraak en terreur terwijl T’Challah bruggen wil bouwen. “Only the foolish build barriers” zegt hij met een knipoog naar een van muren dromende Donald Trump.
Leuk, maar het maakt Black Panther nog geen subversieve superhelden film. In Avengers: Infinity War staat de zwarte superheld in de schaduw van blanke superhelden. De teleurstelling van de inwoners van Wakanda over de gevolgen van de nieuwe openheid (“Wat had je verwacht? De Olympische Spelen?” klinkt het) is ook die van op ‘goede films’ (met drama i.p.v. gevechten) hopende bioscoopgangers. Een foute verwachting want de derde Avengers aflevering maakt duidelijk dat Marvel geen films maakt maar een filmisch universum in elkaar puzzelt.
Eentje waar booswicht Thanos de duurzaamheid van het universum wil verzekeren. Na een twee uur superhelden verzet verrassen Anthony en Joe Russo met een filmeinde waarin de slechterik in melancholie baadt en het Avengers team gedecimeerd wordt. Somberheid troef en de dood van de superhelden overtreft zelfs de donkere Batmans van Burton en Nolan. Het verpulveren van Black Panther, Spider-Man en andere superhelden was meteen groot nieuws maar bleek geen spoiler. Avengers: Infinity War brak box office records. De tragiek die de dood injecteerde in het universum leverde zowel ‘cinema’ als ‘game’ plezier op en cementeerde het Cinematic Universe.
Want de achilleshiel van superhelden films is vernietiging van betrokkenheid door overkill. Superveel superhelden en superactie gaan supersnel vervelen. Sterfelijkheid en fataliteit zorgen voor de emotionele prikkel die ons in het universum houdt. Met magische stenen die de tijd manipuleren behoort een herrijzenis tot de mogelijkheden. In Thor: Ragnarok duikt een verpulverde Odin ook opnieuw op. Marvel goeroe Kevin Feige ontkent dat de volgende Avengers aflevering die bocht maakt.
Maar het doet er eigenlijk niet toe. In Marvels superhelden universum is het geheel meer dan de som van alle delen. Meer nog: enkel het geheel telt. Zolang het filmische superhelden pretpark blijft bestaan zullen toeschouwers blijven aanschuiven. Dat voortbestaan lijkt meer dan ooit gegarandeerd. Door de overname van Fox verhoogt Disney de cross-over mogelijkheden. X-Men staan te popelen om hun collega superhelden te vervoegen. Want uniek en toch vervangbaar zijn is het lot van superhelden.
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 687, september 2018)
AVENGERS: INFINITY WAR: Anthony & Joe Russo, USA 2018; 149′; met Robert Downey Jr., Mark Ruffalo, Chris Hemsworth, Chris Evans, Scarlett Johanson; FILM: **** / EXTRA’S: ** (documentaires, commentaar); dis. Marvel Studios;
BLACK PANTHER: Ryan Coogler, USA 2018; 134′; met Michael B. Jordan, Angela Bassett, Forest Whitaker, Andy Serkis, Lupita Nyong’o, Martin Freeman; FILM: **** / EXTRA’S: **** (documentaires, commentaar, verwijderde scènes); dis. Marvel Studios;
CAPTAIN AMERICA: CIVIL WAR: Anthony & Joe Russo, USA 2016; 140′; met Robert Downey Jr., Chris Evans, Scarlett Johanson, Anthony Mackie, Don Cheadle, ; FILM: ** / EXTRA’S: *** (documentaires, commentaar, verwijderde scènes); dis. Marvel Studios;
DOCTOR STRANGE: Scott Derrickson, USA 2016; 114′; met Benedict Cumberbatch, Tilda Swinton, Rachel McAdams, Chiwitel Ejiofor; FILM: **** / EXTRA’S: *** (commentaar, documentaires, verwijderde scènes); dis. Marvel Studios;
GUARDIANS OF THE GALAXY VOL. 2: James Gunn, USA 2017; 130′; met Chris Pratt, Bradley Cooper, Kurt Russell, Sylvester Stallone, Zoe Saldana, David Bautista; FILM: ** / EXTRA’S: *** (commentaar, documentaires, verwijderde scènes); dis. Disney;
JUSTICE LEAGUE: Zack Snyder, USA 2017; 120′; met Ben Affleck, Gal Gadot, Jason Mamoa, Amy Adams, Henry Cavill, Ezra Miller; FILM: * / EXTRA’S: *** (documentaires); dis. Warner;
LOGAN: James Mangold, Can-Aus-USA 2017; 137′; met Hugh Jackman, Patrick Stewart, Dafne Keen, Boyd Holbrook; FILM: *** / EXTRA’S: ** (commentaar, verwijderde scènes, documentaires); dis. Fox;
SPIDER-MAN: HOMECOMING: Jon Watts, USA 2017, 133′; met Tom Holland, Marisa Tomei, Michael Keaton, Robert Downey Jr.; FILM: *** / EXTRA’S: *** (documentaires, verwijderd scènes); dis. Sony;
THOR: RAGNAROK: Taika Waititi, USA 2017; 130′; met Chris Hemsworth, Tom Hiddleston, Cate Blanchett, Jeff Goldblum, Idris Elba ; FILM: ** / EXTRA’S: *** (documentaires, audiocommentaar); dis. Marvel Studios;
WONDER WOMAN: Patty Jenkins, USA 2017, 141′, met Gal Gadot, Chris Pine, Connie Nielsen, Robin Wright, Lucy Davis, Danny Huston, David Thewlis, Said Taghmaoui, Eugene Brave Rock, Ewen Bremner, FILM: **** / EXTRA’S: *** (documentaires, verlengde scènes, audiocommentaar); dis. Warner.