The Hitchcock Touch. Deel 12: Saboteur

SABOTEUR

Tijdens zijn eerste jaren in Amerika koppelde Alfred Hitchcock aandacht voor de actualiteit (W.O.II) aan een verder perfectioneren van zijn favoriete genres en technieken. Zo realiseerde hij achtervolgingsfilms als Foreign Correspondent en Saboteur, maar ook een psychologisch melodrama als Lifeboat. Films waarin personages ofwel in beweging blijven en ruimtes doorkruisen, ofwel verlamd geraken in een beklemmende microkosmos.

SABOTEUR

De claustrofobische geslotenheid van Lifeboat, waar 9 mensen na het vergaan van hun schip een reddingssloep moeten delen, is een vertrouwd gegeven in de films van Hitchcock. De eenheid van plaats is het meest extreem in Rope, maar ook in andere films is er sprake van een centrale plaats: een trein waar mensen verdwijnen (The Lady Vanishes), een mysterieuze herberg (Jamaica Inn), een fatale woning (Rebecca, Under Capricorn), een gerechtszaal (The Paradine Case), het appartement waar een moord beraamd (Dial M for Murder) of ontdekt (Rear Window) wordt. Essentieel is dat daarbij het gevaar dreigend dichtbij is én er een lotsverbondenheid ontstaat.

In de achtervolgingsfilms is het eigenlijk niet anders. De personages leggen een traject af dat hen in allerlei ‘exotische’ landen (o.m. Nederland in Foreign Correspondent, Marokko in de tweede The Man who knew too much, de Azurenkust in To Catch a Thief, Oost-Duitsland in Torn Curtain en Cuba in Topaz) en op allerlei bekende plaatsen (Mount Rushmore in North by Northwest en het vrijheidsbeeld in Saboteur) brengt. Een traject dat ook een vlucht vooruit is. Telkens worden mensen door nabijheid en fataliteit verbonden met elkaar. Zo ontstaat een fataal koppel. Twee mannen die betrokken geraken in (een) moord (Strangers on a Train, Frenzy). Of een man en een vrouw die willens nillens een missie delen: door een toevallige ontmoeting (Young and Innocent, The Thirty-nine Steps, Foreign Correspondent, Saboteur) of het aangaan van een relatie (Notorious, Suspicion, Marnie).

SABOTEUR

De personages van Hitchcock zijn noch helden, noch anti-helden. Zij zoeken het gevaar niet op, zijn geen adrenaline-junks die leven van spanning. Het zijn gewone mensen die ongewild en toevallig betrokken raken in het gebeuren, onschuldige toeschouwers die plots medespelers worden en zo in gevaar belanden. In Foreign Correspondent wordt een politiek totaal onwetende Amerikaanse journalist op missie naar Europa gestuurd om de oorlogsdreiging te onderzoeken. Na een gefingeerde moordaanslag op een diplomaat raakt hij, samen met de dochter van één van de samenzweerders, verstrikt in een speurtocht naar het slachtoffer en zijn geheim.

Dit geheim is niet meer dan een MacGuffin (het gaat om een geheime clausule in een verdrag tussen Nederland en België), alles draait rond het onderscheiden van schijn en werkelijkheid (zelfs de wieken van een ‘onschuldige’ windmolen blijken tegen de normale richting in te draaien) én het conflict tussen moraliteit en schuldgevoelens (de onschuldige dochter die haar vader ï niet wil verraden). Foreign Correspondent eindigt met een duidelijke oproep aan de Amerikanen “to keep the fires burning“, maar is toch complex. De gewetenloze nazi, die zonder problemen comploteert en martelt, blijkt tegelijk een goede vader. Nadat het vliegtuig waarmee het hele gezelschap naar Amerika vliegt wordt neergehaald, offert hij zichzelf op voor zijn dochter.

SABOTEUR

Ook in Saboteur blijkt de archetypische slechterik een ware ‘family man’ die met zijn kleindochter speelt. Meer nog, hij is een ‘all american’ rancher, een verrassende en misleidende interne vijand. Saboteur is een melodramatische achtervolgingsfilm met de held als onschuldige vluchteling. Barry Kane wordt er ten onrechte van beschuldigd de brand in een wapenfabriek, én de dood van zijn vriend, veroorzaakt te hebben. Hij is de enige die op de hoogte is van het bestaan en de identiteit van de echte saboteur. Om zijn onschuld te bewijzen gaat hij achter deze man (Fry) aan.

Daarbij start hij met een handicap: een stel boeien. Barry moet immers, net als de personages in The Thirty-nine Steps en The Lodger, geboeid vluchten. De boeien zijn meer dan een fysische handicap: voor buitenstaanders zijn ze het ‘zichtbaar’ bewijs van zijn schuld (in The Wrong Man zullen ze dan ook vooral een vernedering zijn). Voor fotomodel Patricia (die als all american girl opduikt op alle reclamepanelen die Barry op zijn tocht door Amerika ziet) is Barry dan ook meteen schuldig én gevaarlijk. Niet zo voor haar blinde oom: de man vertrouwt Barry en ontvangt hem met open armen in zijn afgelegen hut.

SABOTEUR

In Saboteur zijn ‘normale’ mensen niet meteen de bewakers van de waarheid en de menselijkheid. De blinde man oordeelt juist en de circusmensen, in de ogen van de normale maatschappij ‘freaks’, handelen humaan en verbergen Barry en Patricia voor de politie. Het is deze laatste actie die de ogen van Patricia opent: schijn bedriegt. De tocht van Barry Kane toont ons Amerika zoals The Thirty-nine Steps Schotland in beeld bracht. Hij doorkruist Amerika van Californië tot New York, trekt door bergen en woestijnen, belandt in een verlaten spookstad en een drukke wereldstad, bezoekt kleine appartementen en een grote ranch, maakt kennis met mensen uit allerlei milieus. Hitchcock vond het achteraf een beetje té, en hij zou later voor North by Northwest (zowat een remake van Saboteur) de symbolische en sociale dimensie verwijderen.

Alfred Hitchcock was om nog een aantal andere redenen niet helemaal tevreden over Saboteur. Zo was hij niet te spreken over de vertolkingen van Robert Cummings (inderdaad onvoldoende expressief om uit te drukken dat zijn personage in gevaar verkeert), Priscilla Lane (weinig subtiel) en Otto Kruger (een conventionele maar wel complexe slechterik). En aan François Truffaut verklaarde Hitchcock dat hij dacht een fout te hebben gemaakt in de climax-scènes die zich afspelen aan het Vrijheidsbeeld. De confrontatie met Fry werd eerst lang uitgesteld. Zowel Barry als Patricia moeten eerst, vanuit een verschillende locatie in een wolkenkrabber, ontsnappen aan de samenzweerders. Daarna trachten ze een aanslag op een scheepswerf – waarbij de daders zich voordoen als een televisieploeg (in Foreign Correspondent pleegt een fotograaf een aanslag !) – te verijdelen.

SABOTEUR

Tevergeefs, en Barry krijgt opnieuw te maken met wantrouwige politiemensen. Waardoor Patricia achter Fry aanmoet. Die bezoekt het Vrijheidsbeeld en Patricia is verplicht contact te zoeken met hem om tijd te winnen voor de politie. Haar (seksueel getint) verleidingsspel lukt maar ten dele en Fry weet te ontkomen. Barry achtervolgt hem bovenop het beeld. Na een worsteling verliest Fry het evenwicht en Barry kan hem nog net bij de jas vasthouden. Hitchcock creëert hier spanning door een contrast tussen het grote en het kleine: tussen het reuzebeeld en de close-up van een langzaam scheurende mouw. De arrogante koele killer verandert meteen in een bang wezen bij een confrontatie met de onafwendbare dood.

SABOTEUR

Volgens Hitchcock zou de betrokkenheid van de kijker bij deze scène groter geweest zijn, wanneer het de held zou zijn geweest die boven een diepte/leegte hing. Dat klopt niet helemaal. De held neemt immers ook een risico en wordt zelf uiteindelijk gered door zijn vriendin (zoals later in North by Northwest). Bovendien wordt er een morele dimensie toegevoegd doordat de held betrokken wordt in (en verantwoordelijk wordt voor) de dood van de slechterik. De held (en via hem de kijker) wordt zo ‘god’ (hij oordeelt/beschikt) en mens (nietig en machteloos tegen het lot) tegelijk. De val wordt een moreel gegeven, zoals later in To Catch a Thief (met opnieuw een onsympathiek personage in de slachtofferrol) en Vertigo (een anoni ýem slachtoffer zorgt voor schuldgevoelens). Resultaat is een scène die even krachtig als die in North by Northwest, waar het de held is die zich vastklampt aan Mount Rushmore terwijl de slechterik de val tracht te veroorzaken.

Een cruciaal element van de kwetsbaarheid van Hitchcocks onschuldige-op-de-vlucht is de fundamentele eenzaamheid van het personage. Hij zit vaak geïsoleerd in verlaten plaatsen. En dient telkens opnieuw zijn partner te overtuigen van zijn onschuld. Maar ook in de massa kan hij eenzaam zijn. Zowel in Foreign Correspondent als in Saboteur is het centrale personage in gevaar tijdens een society-feest. Zijn verhaal is immers niet geloofwaardig (de slechterikken zien er altijd respectabeler uit) én hij weet niet wie hij wel of niet kan vertrouwen. Bovendien verschijnen er overal handlangers van de saboteurs. Een droomachtige situatie waaruit ontsnappen onmogelijk is. Zoals Hitchcock ook in de twee versies van The man who knew too much aantoont.

SABOTEUR

Een ander vertrouwd en belangrijk element is het spel van illusie en werkelijkheid. Net als in Sabotage valt in Saboteur een filmvertoning samen met de actie. Fry wordt achtervolgd in een bioscoop en begint te vuren op exact hetzelfde moment als een filmpersonage. De toeschouwers in de zaal worden daardoor zelf getroffen door de kogels. In deze brutale doorbreking van de illusie ontmoet Alfred Hitchcock Samuel Fuller: geweld wordt enkel realistisch wanneer het ook tastbaar is. De boutade van Fuller (voor wie oorlog alleen echt kon worden gemaakt door de toeschouwer letterlijk onder vuur te nemen) wordt hier perfect geënsceneerd.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in Film & Televisie)

SABOTEUR: reg. Alfred Hitchcock. sce. Peter Viertel, Joan Harrison & Dorothy Parker naar een verhaal van Alfred Hitchcock. fot. Joseph Valentine. muz. Frank Skinner. mon. Otto Ludwig. pro. Frand Lloyd voor Universal. act. Robert Cummings (Barry Kane), Priscilla Lane (Patricia Martin), Otto Kruger (Charles Tobin), Alma Kruger (Mrs. Henrietta Van Sutton), Alan Baxter (Freeman), Vaughan Glazer (Philip Martin), e.a.. U.S.A., 1942, 108 min., z/w. dis. CIC Esselte.

SABOTEUR