The Hitchcock Touch. Deel 18: North by Northwest
NORTH BY NORTHWEST
North by Northwest is een absurd-komische filmtitel. Schijnbaar betekent de titel niets: er wordt verwezen naar een kompasrichting die niet bestaat en een productiemedewerker kwam enkel met de titelsuggestie omwille van de klank en het mysterieuze karakter.
NORTH BY NORTHWEST
Toch zegt de titel iets over de film: het betekenisvacuüm is zowat een metafoor voor het onbestaande personage dat fungeert als katalysator van het verhaal, terwijl de richtingloze vlucht van het centrale personage illustreert dat hij het noorden kwijt is. Bovendien duikt de titel op in de film bij een dramatisch draaipunt: de held geeft zijn passiviteit op wanneer hij noordelijk vliegt via Northwest Airlines.
Een en ander typeert Alfred Hitchcock: realisme is uit den boze (niet toevallig wordt de ‘moeder’ van Cary Grant hier gespeeld door een actrice die even oud was als de acteur), absurditeit speelt een belangrijke rol, er is ruimte voor een vrijblijvend gebaar, maar alles blijft functioneel. Doel is steevast het opwekken van direct, onbemiddeld plezier bij een (groot) publiek.
NORTH BY NORTHWEST
Daarom ook zag Hitchcock af van de geplande openingsscène van North by Northwest: Roger Thornhill spreekt met de directeur van een autofabriek terwijl ze de lopende band volgen en op de achtergrond een auto langzamerhand vorm aanneemt, tot er aan het slot bij het openen van de deur van de gloednieuwe wagen een lijk naar buiten rolt. Maar Hitchcock en scenarist Ernest Lehman kregen dit idee niet geïntegreerd in het verhaal. De vondst werd opgeborgen, want zoals Hitchcock aan Franois Truffaut verklaarde: “een, zelfs vrijblijvende, scène kan nooit volledig vrijblijvend geïntroduceerd worden.”
NORTH BY NORTHWEST
De film opent nu met een door Saul Bass ontwikkelde generiek: kriskras lopende lijnen gaan over in het patroon van een glazen wolkenkrabber, langzaam verschijnt de afspiegeling van een chaotisch stadsleven. We maken meteen kennis met Roger O. Thornhill, een gladde, egocentrische en cynische reclamejongen. Thornhill is een specialist in gebakken lucht: de prestigieuze O in zijn naam verwijst naar niets (een knipoog naar de ook niet pretentieloze David O. Selznick) en in de wereld van de reclame bestaan volgens hem geen leugens maar enkel ‘gepaste overdrijvingen’.
NORTH BY NORTHWEST
Het leven van Thornhill blijkt druk (met een secretaresse in zijn kielzog spurt hij van links naar rechts) maar leeg (er is enkel plaats voor ‘mother’). De grote manipulator van het consumptiegebeuren is eigenlijk een anonieme consument. Hij wordt door spionnen dan ook gemakkelijk (en toevallig: hij wenkt in een hotel net een bediende op het moment dat de naam Kaplan wordt afgeroepen) verward met de mythische George Kaplan, een denkbeeldige CIA agent die gecre‘erd werd als lokvogel. Op korte tijd wordt Thornhill ontvoerd, dronken gemaakt, haast om het leven gebracht en beschuldigd van moord op een VN-medewerker.
NORTH BY NORTHWEST
De gezagdragers zijn overtuigd van zijn schuld, zijn moeder gelooft niet in het dreigende gevaar (“You boys aren’t really trying to kill my son” zegt ze tegen zijn belagers) en zowel de achtervolgers als buitenstaanders twijfelen er niet aan dat hij Kaplan is. Voldoende voor Thornhill om op de vlucht te slaan, kriskras door Amerika, en pogingen te ondernemen om het Kaplan-mysterie te ontwarren. Tijdens een treinrit ontmoet hij Eve Kendall. Eve doorziet zijn naamswijziging, helpt Roger te ontkomen aan de politie maar brengt hem in opdracht van de spionnen in gevaar. De woede van Roger slaat uiteindelijk om in bezorgdheid wanneer Eve een dubbelagente blijkt te zijn. Het komt tot een ontknoping op Mount Rushmore. Het idee voor dit slot lag aan de basis van dit project.
NORTH BY NORTHWEST
Maar opnieuw, het is allesbehalve vrijblijvend. Het verhaal van North by Northwest is het verhaal van de Amerikaanse Droom (waarvan reclameman Thornhill de incarnatie is) die een Amerikaanse Nachtmerrie wordt (paranoïa en vervolging gaan hand in hand). Het nationale monument Mount Rushmore is, met zijn Amerikaanse presidenten, symbolisch: de afgebeelde stabiliteit blijkt vernietigd, de gepropageerde vrijheid spoorloos.
NORTH BY NORTHWEST
De held heeft bovenop dit culturele symbool een beslissende confrontatie met de kwade krachten die hem belagen. Net als in Blackmail (British Museum), Foreign Correspondent (Westminster Cathedral), Saboteur (Vrijheidsbeeld) en The man who knew too much (Albert Hall). Hier dreigt de, door één van de spionnen geforceerde, val van de berg voor Roger en Eve. De geheim agenten treden op al deus ex machina: zij verschijnen uit het niets om voor redding te zorgen. Roger kan de boven de afgrond bengelende Eve optrekken.
NORTH BY NORTHWEST
Een beweging die overgaat in het beeld van Roger die (nu zijn echtgenote) Eve optrekt naar het bovenste bed van een treincoupé. Het laatste shot van North by Northwest toont de trein die in een tunnel verdwijnt. “It’s a phallic symbol,” bekende Hitchcock “but don’t tell anyone.” Het einde van de film is een bekroning van Rogers streven de controle over zijn bestaan te verwerven én ‘de vrouw’ te bezitten. Thornhill komt tot leven door eerst een lege vorm te vullen (de rol van Kaplan te vertolken, in de regie van de professor die het overheidsteam leidt) en daarna een inhoud (karakter, empathie en altruïsme) in zichzelf te ontdekken.
NORTH BY NORTHWEST
In het eerste deel van de film ondergaat hij, als een opgejaagde pion, het gebeuren. In het tweede deel, nadat de professor de rol van Eve in een andere context plaatst, ageert hij zelf. Eerst nog volgens richtlijnen, daarna enkel nog gestimuleerd door oncontroleerbare driften. Eve wordt daarbij, na creatie van de professor en speelbal van spionleider Vandamm, de verovering van Roger. In Vertigo is de omhelzing mentaal, door liefde brengen de personages zichzelf uit evenwicht.
NORTH BY NORTHWEST
Niet zo in North by Northwest: de val dreigt door buitenstaanders (het trio spionnen), de omhelzing is seksueel en possessief (Eve ontslaat Roger van zijn ’traditionele’ verplichting “to have to conceal to a woman I want to make love to her“). En waar Scottie zich verliest, overwint Roger externe krachten. Scottie verbrandt zijn ziel, Roger ontwikkelt een ziel. Scottie tracht in Vertigo een emotie te herontdekken door illusies te creëren, Roger vernietigt in North by Northwest de leugenachtige schijn die hem omringt. Vandaar ook de fundamenteel verschillende toon van beide films: Vertigo baadt in tragisch fatalisme, North by Northwest ademt een vrolijk surrealisme uit. Maar zowel bij de neergaande als bij de opgaande spiraal overheersen de middelpuntvliedende krachten.
NORTH BY NORTHWEST
North by Northwest is zowat een afspiegeling van de bekommernissen van Hitchcock. Zo introduceert hij in de man-vrouw relatie gekende spanningen: Eve bindt zich aan een man die een moordenaar zou kunnen zijn (The Thirty-nine steps, Suspicion, Spellbound), een schuldgevoel leidt haar naar liefde (Vertigo) en ze wordt begeerd door verschillende mannen (Notorious). Verder komen traditionele thema’s aan bod: achtervolging van een onschuldige, ontdubbeling van de identiteit, onvatbaarheid van liefde, hypocrisie en zwakte van ordehandhavers, overlevingsstrijd als gevecht tegen manipulaties, de link tussen creatie en geweld.
NORTH BY NORTHWEST
Tegelijk verhoogt Hitchcock in North by Northwest de onzekerheid. Eerst en vooral door realistische verklaringen te vermijden. Hitchcock staat niet stil bij de activiteit van Vandamm (‘importer-exporter of government secrets‘), de aard van geheimen die in het spel zijn (het beeldje met de microfilm is amper een MacGuffin) of het doel van het spel dat de professor opvoert (het hele gebeuren heeft wat van een partij schaduwdansen). Een Hitchcock-film is geen whodunnit maar evenmin een manifest, de enige boodschap is een afgeleide boodschap. Hitchcock zei het zelf: “There should be more questions than answers, and not every answer should answer a question.”
NORTH BY NORTHWEST
Een tweede manier is het nog kwetsbaarder maken van de personages. Dit door het tempo te verhogen (dingen gebeuren vooraleer de betrokkenen beseffen wat er aan de hand is) en gevaar te laten opduiken in een schijnbaar ‘normaal’ kader. Hitchcock wijkt bewust af van de beklemmende noir-sfeer van films als Shadow of a Doubt en Strangers on a Train. Net als in The Trouble with Harry, waar een lijk in vol daglicht opduikt, is het gevaar niet inherent aan de omgeving en het tijdstip. Want alhoewel Roger Thornhill zich meestal overdag en in grote ruimtes beweegt (hij weigert te vliegen om een vluchtweg te bewaren), dreigt het kwaad vaak op onverwachte momenten.
NORTH BY NORTHWEST
Een echt huzarenstukje is de sequens waarin Thornhill aangevallen wordt door een vliegtuig. Hij wordt naar een afgelegen vlakte gelokt. Buiten een vliegtuig dat de velden besproeit is er niets te zien. En een onbekende man blijkt een toevallige, onschuldige passant. Wel doorprikt deze man het idyllische beeld: het vliegtuig vertoont ‘zinloos’ gedrag (het besproeien van lege velden). Plots duikt het, zoals de vogels in The Birds, op zijn prooi. Thornhill wordt eerst belaagd door het vliegtuig zelf, dan beschoten door een machinegeweer en tenslotte bedolven onder een verstikkend gas.
NORTH BY NORTHWEST
Hitchcock toont de aanvallen in korte scènes, telkens getimed op de even wanhopige als vruchteloze poging van Thornhill om dekking te zoeken. Het tempo wordt steeds driftiger en culmineert in een botsing (tussen de camion die Thornhill haast platwalst en het vliegtuig) en een explosie. Een knal die de geïsoleerde en kwetsbare held doet herleven. De verlaten vlakte, eerst gevaarloos en zonder dreiging, wordt een kruispunt. Met botsende krachten en toesnellende voyeurs. De werkelijkheid is niet meer dezelfde. Roger en Eve zijn dat, wanneer ze elkaar echt ontmoeten rond en op het Amerikaans monument, evenmin.
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen in Film & Televisie)
NORTH BY NORTHWEST: reg. Alfred Hitchcock / sce. Ernest Lehman / fot. Robert Burks / muz. Bernard Herrmann / mon. George Tomasini / gen. Saul Bass / pro. Alfred Hitchcock voor Metro-Goldwyn-Mayer / act. Cary Grant (Roger Thornhill), Eva Marie-Saint (Eve Kendall), James Mason (Philip Vandamm), Jessie Royce Landis (Clara Thornhill), Leo G. Carroll (de professor), Martin Landau (Leonard), Philip Ober (Lester Townsend), e.a.; U.S.A., 1959, 136 min., technicolor/vistavision / dis. MGM.
ALFRED HITCHCOCK