Wij Willen Wonderlijk Wantrouwen: Films en auteurs die ons bevragen

CINEMA PARADISO

In Cinema Paradiso is het altijd feest. Het nimmer eindigende debat over de crisis van de onafhankelijke cinema in het algemeen en auteurcinema in het bijzonder wordt ook de laatste maanden weer vurig gevoerd. Maar is die malaise niet eigen aan kunstenaars die kinderlijke verwondering koesteren en gedreven worden door gezond wantrouwen? En is de ondergrens die bepaalt wanneer kunst een hobby wordt geen verzinsel van vaklui die conformisme verwarren met creativiteit?

TOP OF THE LAKE

Alles gaat dood wanneer de passie er uit verdwijnt. Neem nu politiek. Het is best mogelijk dat men zich passioneel inzet voor een idee, maar er komt een moment waarop men serieus moet worden, het politieke spel moet (beginnen) meespelen. Dat is de morgen na het grote feest ter ere van de overwinning of grote verandering. Dat is ook de dag na het verwerven van één of meer zetels in het parlement. In begin is er wel ruimte voor een stunt, een scherpe tweet of een proefballonnetje.

Maar al snel zit men te geeuwen of te argumenteren in een van de talrijke commissies en werpt men zich via de media gedwee op het thema van de dag. Vertrekpremies, Afghaanse loodgieters, politieke benoemingen, excessieve verloning, GAS-boetes, Belgische gevangenissen in Marokko,… Dan blijkt hoe verbazingwekkend snel men het afschuwelijk taaltje leert dat met de job gratis geleverd wordt. Om filosoof Merleau-Ponty te citeren, “de taal die communiceert zonder iets te zeggen, die bij iedereen woede en hoop opwekt maar nooit de taal van de waarheid zal zijn”.

HOLY MOTORS

Bewaar de verwondering

Politiek is een typische volwassenen bezigheid waaruit alles gebannen is wat met kindzijn te maken heeft. Kunstenaars in het algemeen en filmauteurs in het bijzonder proberen juist het kinderlijke te behouden en trachten met de middelen die hen ter beschikking staan een dam op te werpen tegen het passieloze, het serieuze. Ze stellen nog domme vragen en durven onderwerpen behandelen die niet ter zake doen. Soms lijkt wat ze doen zelfs niet relevant of betekenisloos te zijn.

Dat heeft alles te maken met hoe kunst zich aandient. Wat van iemand een kunstenaar maakt, dat is het onnoembare. Het genie, het creatieve, de inspiratie, de drang. Omdat die vaagheid irriteert, is men nu al honderden jaren theoretische bouwsels aan het optrekken die komaf moeten maken met de Kunstenaar met grote K. Zo komt men zelfs geregeld tot de slotsom dat hij niet bestaat, dat hij slechts een toevallige tussenpersoon zou zijn.

NOVECENTO

“Ik denk niet dat je als mens iets verzint,” zegt Jane Campion n.a.v. haar auteurcinema-voor-televisie Top of the Lake, “volgens mij komen ideeën vanzelf. Wij mensen begrijpen amper hoe onze hersens werken en hoe ideeën zich aandienen. Ik heb nog nooit iets zelf bedacht. Als ik enthousiast word over ideeën of verhalen ben ik totaal niet bang dat het niks wordt. Ik ben vooral heel benieuwd naar hoe het uitpakt. Dan zie ik het al voor me en wil ik er meer van zien. Ik krijg er energie van en dat werkt bij mij als een blokkade voor angst”.

In ieder geval sleept deze toevallige tussenpersoon in zijn zog een heleboel volk mee. Een hele troep uitleggers, verklaarders, culturele journalisten, leraars en moderne trendsetters hebben carrières gebouwd op de kunstenaar en zijn werk. Helaas zijn er voor elke creatieve essayist duizend kolommenvullers, praatjes-voor-de-vaak-vertellers die het culturele aura creëren waarin het voor de moderne cultuurconsument aardig vertoeven is. Consument en leverancier reiken elkaar de hand, dankbaar voor de ontmande begrijpelijkheid, voor de moeiteloos te voorschijn te halen boutade die het goed doet in het gezelschap waarin ze functioneren. Kunst en gezelschap zijn evenwel geen natuurlijke vrienden. De inspanning, de intentionele beweging, het tegenover zichzelf oprecht omgaan met de opgedane emotie, al die handelingen spelen zich af in eenzaamheid. Laat ons dan nog een vlechtwerk zijn van erfelijkheden en aangeleerde kunstjes.

CET OBSCUR OBJET DU DESIR

Toch heeft het individuele standpunt, de individuele ervaring op zich geen betekenis. De neuroticus wil en moet genezen worden omdat hij een radertje is dat het vlotte verloop van de hele structuur stoort. Het eigen welzijn wordt automatisch teruggekoppeld naar een algemenere vorm. Zowel de sociologie, de psychoanalyse als de medische wetenschap zorgden ervoor dat elk individueel verschijnsel automatisch naar een bredere problematiek verwijst. Alles bestaat in een context en verliest zo zijn originaliteit. Het gekke is dat al die wetenschappen ook aaneenhangen van de clichés. Zo is het enige originele moment in de psychoanalyse het ontstaan van Freuds geschriften geweest. Daarna volgde nog alleen maar het verwerpen, interpreteren, aanbidden en deconstrueren van de tekst. En niet te vergeten het te gelde maken in de analistenpraktijk.

Zowel de wetenschappen als het begeleidingsapparaat hebben een normenstelsel opgezet dat ons wordt aangeleerd tijdens het opgroeien. Familieleden en leraars vertellen ons dag in dag uit waarom bepaalde dingen wel of niet door de beugel kunnen. De goed/slecht opdeling krijgt naargelang van het vakgebied de vorm van gezond/ziek, normaal/gek, mooi/lelijk, relevant/niet relevant, enz. Van een vakman verwachten we dat hij binnen deze binaire tegenstellingen werkt.

THEY LIVE

Maar een kunstenaar maakt duidelijk dat de normaliseringsmachine geen verhaal heeft tegen de oneindige uitbarstingen van het irrationele. En hoe gek het ook mag klinken, er bestaat zelfs een duidelijk verband tussen extreme normalisering en extreme gruwel. Dat het samengaan van normaliteit en irrationalisme een paradoxale indruk maakt is te wijten aan het feit dat ze in ons denken als tegengestelden functioneren. Waarbij we vaak blind zijn voor de elementen van de verworpen helft van de tegenstelling die we in ons dragen.

Normen, waarden en wantrouwen

Daar waar filosofen de ethische en esthetische fundamenten voor het zo goed mogelijke verloop van het maatschappelijk leven willen leggen, trachten kunstenaars vooral vorm te geven aan hun wantrouwen t.o.v. normen en waarden. De literatuur heeft dat wantrouwen altijd gekend. Van Cervantes over Balzac en Flaubert tot Joyce en Mailer werden vragen gesteld en ontdekkingen gedaan die pas vele jaren later door de filosofie, laat staan de sociologie of de psychologie aangepakt zouden worden. Het wantrouwen t.o.v. de exacte wetenschappen zoals we het vinden bij de existentialisten was al veel langer in de roman aanwezig. Creatieve filmmakers trekken die lijn door, stellen vragen, trekken opdrongen ideeën in twijfel, gaan voor transgressie zonder schandaalbelust te zijn.

“Mensen gaan regisseren omdat ze verliefd worden op ideeën én omdat ze kracht en moed putten uit de wereld van de ideeën,” zegt Jane Campion, “ze willen leren, sterker worden en alles doen om dat idee de wereld in te krijgen”. Zonder te forceren of verkrampt te reageren. “Inspiratie komt altijd op bezoek in een relaxte ruimte binnen in je”, aldus Campion, “het komt vanzelf als je niet je best doet. Creativiteit is van zichzelf erg onzeker en verlegen. Het zoekt liefde en acceptatie. Als er een idee komt en je roept meteen ‘waardeloos idee’ dan rennen die schepseltjes meteen weer weg. Dus het is heel verstandig om niet meteen te oordelen. Schort je ongeloof even op”.

TOP OF THE LAKE

Hoe doe je dat? “Je creëert een thema, een onderwerp of een verkenning en dan gaat je onderbewuste ermee aan de slag en komen de ideeën vanzelf,” stelt Campion, “toen ik in het begin met verhalen en ideeën kwam, wachtte ik soms vier uur en dat is best lang voor sommigen. Na een kwartier geven de meesten het op. ‘Er komt niks, ik ben geen schrijver’. Ik zit met papier en pen te wachten wat er komt, zonder brieven te schrijven, te bellen of wat dan ook. En in het vierde uur, in de laatste vijftien of tien minuten, gebeurt het. Het is gewoon zo dat alles enorm veel tijd vergt”.

Kortom, de ideale cocktail voor de auteur bestaat uit verwondering, openheid, wantrouwen en geduld. Zijn/haar blik is tegelijk kinderlijk naïef en kritisch vragend. Oordelend maar niet veroordelend, enthousiast maar niet blind, waarderend maar niet normerend. Het is een blik gericht op de wereld. “Nu meer dan ooit is er de nood om met elkaar te praten, naar elkaar te luisteren en te begrijpen hoe we naar de wereld kijken, en film blijft het beste medium om dit te doen”. Dixit Martin Scorsese.

Auteurs op de bres voor creativiteit

Diezelfde Scorsese kloeg er onlangs over dat hij een film zoals The Departed, Oscar-winnaar in 2007, nu niet meer zou kunnen/mogen maken. In Hollywood durven studio’s niet meer investeren in een film waarvan het publiek niet bij voorbaat vastligt. Een mainstreamfilm gericht op volwassenen lijkt tot het verleden de behoren, en heel wat auteurs vluchten richting televisie waar the talent nog wèl vrijheid krijgt. Zoals Jane Campion getuigt: “Ik maakte Top of the Lake omdat ik het gevoel had dat er bij televisie meer vrijheid en plezier te vinden was”.

MARTIN SCORSESE – THE DEPARTED

Vrijheid, plezier, creativiteit; de ware auteur gaat daarvoor. Michel Gondry’s L’Écume des jours is een ode aan artisanale cinema via een surrealistisch getint tragisch liefdesverhaal. Maar het is ook een inventieve adaptatie van de onverfilmbaar geachte cultroman die Boris Vian schreef in 1947. Een eigenzinnige, poëtische en emotionele interpretatie die begint als een lichtvoetige komedie en eindigt als een apocalyptische dystopie.

De Franse regisseeur-auteur-bricoleur maakte zijn film in Europa maar benadrukt dat hij ook in de VS (Eternal Sunshine of the Spotless Mind, The We and the I) zichzelf blijft. “De Amerikanen hebben een kinderlijke geest die de mijne benadert,” aldus Gondry, “ze hebben een zekere naïviteit die me ligt. Toch is iemand zoals Steven Spielberg, die briljant is en snel werkt, niet mijn favoriete regisseur. Zijn werkwijze bestaat erin van cinema een strip te maken. Ik hou van strips maar niet als invloed op cinema. Er zit veel animatie in mijn films maar animatie en strips zijn twee verschillende zaken. Strips zijn beelden die op voorhand bedacht werden en die verstard zijn”.

BOVEN IS THE STIL

Ook Nanouk Leopold wil zich niet in een keurslijf laten dringen. Bij haar boekverfilming Boven is het stil koos ze resoluut voor een eigen invalshoek. “Nanouk vond een bepaald stuk uit mijn boek en heeft zich daarop gefocust in de film,” zegt Gerbrand Bakker, “mijn mening heeft ze daarbij niet gevraagd, wat ik heel goed vond. Bovendien haat ze flashbacks. Alles moet zich afspelen in het nu. Daarom schrapte ze fragmenten uit het verleden, zoals die over knecht Jaap en de dode tweelingbroer. Ze behield wel de sfeer en benadrukte de vader-zoonrelatie. Ook heeft ze het homoseksuele aspect meer naar voren gehaald. Dat thema ligt in mijn boek meer verscholen. De helft van de Nederlandse vrouwen die het lazen, hebben daar totaal overheen gelezen.”

Derek Cianfrance (Blue Valentine) is een cineast die gevoel heeft voor tragiek. En tragiek, zo bewijst hij in de dramatische thriller The Place Beyond the Pines, moet je niet uitspreken maar laten zien. De film gaat over vaders en zonen, over de impact van hun daden, en vertelt het verhaal niet zozeer via de plot en de dialogen. De tragiek is eerder af te lezen van de gezichten van de personages. Cianfrance toont hoe mensen in bepaalde situaties belanden; een gevolg van veel bewuste en onbewuste, bekende en onbekende invloeden.

THE PLACE BEYOND THE PINES

Misschien kan je zo begrijpen waarom stuntman Luke – die ontdekt dat hij ooit een kind verwekt heeft bij een vriendin en op erg destructieve wijze zijn verantwoordelijkheid opneemt – dingen doet maar daarom kan je het nog niet goedkeuren. “De invloed van John Cassavetes was groot” zegt Cianfrance, “wat me bij hem zo bevalt is dat zijn films constant veranderen, dat je het gevoel krijgt dat ze leven”. Dat geldt ook voor zijn personages, bij elke visie laten ze een andere indruk na.

Cianfrance is een sombere romanticus terwijl Ulrich Seidl meer een bittere romanticus is. De Oostenrijkse cineast toont zich gefascineerd door de duistere, verborgen kant van het leven. In zijn Paradies-drieluik focust hij “op het gevoel van intense eenzaamheid dat iedereen kent zonder het te willen erkennen, op het verschrikkelijke en nooit bevredigde verlangen zich beschermd en geliefd te voelen dat ons allemaal drijft maar dat we voor onszelf verborgen houden”. Hij stapte af van het oorspronkelijk opzet in een zes uur durend epos drie verhalen van evenveel vrouwen (twee zusters en een dochter) elkaar te laten kruisen en deelde alles op in drie films verbonden met evenveel concepten: liefde (Paradies: Liebe), geloof (Paradies: Glaube) en hoop (Paradies: Hoffnung). Leidraad zijn de onvervulde dromen en verlangens van “vrouwen met lage marktwaarde” en het woord paradijs dat verwijst naar “de belofte van een staat van permanent geluk en naar een constant misbruikt concept in de toeristische industrie”.

LAURENCE ANYWAYS

Voor warmere romantiek kan je terecht bij auteurs als Xavier Dolan, Wong Kar Wai, Laurent Cantet, Ann Hui en Olivier Assayas. Cineasten voor wie stijl en toon belangrijk zijn maar die vorm steeds in dienst stellen van inhoud. Dolan vat in de melodramatische zoektocht naar identiteit en liefde Laurence Anyways zijn koppel in kadreringen vol claustrofobe intimiteit en schrikt niet terug voor een metaforische tranenvloed hier en daar. Maar deze stilering is nooit spielerei. Alles staat in functie van het verhaal en de emoties.

Laurent Cantet schetst in Foxfire het portret van vijf tienermeiden die in de fifties een Amerikaanse arbeidersdorp op stelten zetten door een wel heel bijzondere vrouwelijke zelfhulpgroep te creëren. Niet de actie primeert voor Cantet maar wel de vriendschap, de rebellie, de illusies en het verlies van onschuld. Ann Hui brengt in A Simple Life het verhaal van twee heel gewone mensen, een filmproducent en zijn huishoudster die van rol wisselen en liefdevoller gaan leven. Liefde staat ook centraal in Wong Kar Wai’s The Grandmaster, een visueel en emotioneel verhaal over verraad en eer tegen de achtergrond van oorlog en martial arts.

APRES MAI

Après Mai is een tegelijk intellectuele en emotionele, zowel analytische als lyrische, film over de impact van mei 68 op de generatie van regisseur Olivier Assayas. Deze kroniek van een woelige lente en zomer is geen historische reconstructie maar een persoonlijke herinnering. Noodzakelijk subjectief en onvolledig. Assayas mijmert over zijn amoureuze avonturen en over het ontkiemen van zijn fascinatie voor tegenkultuur, drugs, psychedelische muziek, Azië, Guy Debord, gauchisme en de spanningen tussen het globale en het lokale.

Hij filosofeert ook over de clash met zijn vader, over geëngageerde cinema en de vraag of men revolutionair kan filmen met de taal van de bourgeoisie. Assayas geeft aan hoe zowel een persoonlijkheid als een artistieke roeping vorm krijgen tijdens de adolescentie. Tegelijk brengt hij een ode aan de oprechte naïviteit, het idealisme en het engagement van een generatie die geloofde de wereld te kunnen veranderen en de verbeelding aan de macht te kunnen brengen.

THE ANGEL’S SHARE

Heel wat auteurs bewegen zich tussen het persoonlijke en het universele. Zo vertellen ze met passie verhalen die ons anders doen kijken naar de wereld. In de sloppenwijk van Casablanca (Les Chevaux de Dieu), de grensstreek tussen Mexico en de VS (Norteado), de multiculturele straten van Göteburg (Play), onherbergzaam Afrika (Rebelle), de achterwijken van Napels (Reality), het Chinese platteland (11 Flowers), de brug over de Bosporus (Men on the Bridge), Israël (Le Fils de l’autre), de Britse arbeiderswijken (The Angel’s Share), een Koreaans appartement (The Housemaid) en op de oceaan (Kon-Tiki) spelen verhalen over radicalisme, migratie, pestgedrag, kindsoldaten, de impact van reality-televisie, totalitaire terreur, grootstedelijke dromen, existentiële problemen, kansarmoede, decadentie en rebels avonturisme. Met drama, actie, tragiek, geweld, poëzie en humor in telkens andere doseringen. En één rode draad: de spiegel die auteurs ons voorhouden is tegelijk ontluisterend en hypnotiserend, pijnlijk en mooi. Zoals het leven.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 640, december 2013)

L’ECUME DES JOURS

11 FLOWERS; Wang Xiaoshuai; Ch 2011; 110′; met Liu Wending, Wang Jingchun; FILM: **** / EXTRA’S: 0; dis. Imagine

THE ANGELS’ SHARE; Ken Loach; GB 2012; 100′; met Paul Brannigan, John Henshaw; FILM: *** / EXTRA’S: * (documentaire, verwijderde scènes); dis. TwinPics

APRÈS MAI; Olivier Assayas; F 2013; 117′; met Clément Métayer, Lola Créton; FILM: *** / EXTRA’S: 0; dis. A-Film

BOVEN IS HET STIL; Nanouk Leopold; N-D 2013; 93′; met Jeroen Willems, Henri Garcin, Wim Opbrouck; FILM: *** / EXTRA’S: ** (documentaire, interviews); dis. TwinPics

LES CHEVAUX DE DIEU; Nabil Ayouch; Mar-F 2012; 115′; met Abdelhakim Rachi, Abdellilah Rachid ; FILM: ** / EXTRA’S: * (documentaire, interview); dis. TwinPics

L’ÉCUME DES JOURS; Michel Gondry; F 2013; 129′; met Romain Duris, Audrey Tautou, Omar Sy; FILM: **** / EXTRA’S: *** (documentaires); dis. TwinPics

LE FILS DE L’AUTRE; Lorraine Lévy; F 2012; 101′; met Emmanuelle Devos, Pascal Elbé; FILM: ** / EXTRA’S: * (documentaire, verwijderde scènes); dis. TwinPics

FOXFIRE; Laurent Cantet; F-Can 2013; 127′; met Haven Adamson, Katie Coseni; FILM: ** / EXTRA’S: ** (master class Cantet); dis.TwinPics

THE GRANDMASTER; Wong Kar Wai; C-HK 2013; 115′; met Tony Leung, Ziyi Zhang; FILM: *** / EXTRA’S: ** (documentaires); dis. TwinPics

THE HOUSEMAID; Im Sang Soo; Kor 2010; 106′; met Do-yeon Jong, Jung-ja Lee; FILM: ** / EXTRA’S: 0; dis. Contact Film

KON-TIKI; Joachim Reznning & Espen Sandberg; Nor 2012; 114′; met Pal Sverre Hagen, Anders Baasmo Christiansen; FILM: ** / EXTRA’S: * (documentaire); dis. Imagine

LAURENCE ANYWAYS; Xavier Dolan; F-Can 2012; 159′; met Melvil Poupaud, Suzanne Clément, Nathalie Baye; FILM: *** / EXTRA’S: 0; dis. Homescreen

MEN ON THE BRIDGE; Asli Özge; Tur-D 2009; 87′; met Fikret Portakal, Murat Tokgoz; FILM: ** / EXTRA’S: 0; dis. Contact Film

NORTEADO; Rigoberto Perezcano; Mex 2009; 94′; met Harold Torres, Sonia Couch; FILM: ** / EXTRA’S: 0; dis. Filmfreak

PARADIES: LIEBE; Ulrich Seidl; Oostenrijk 2012; 120′; met Margerete Tiesel, Peter Kazungu; FILM: **** / EXTRA’S: * (interviews); dis. Lumière

PARADIES: GLAUBE; Ulrich Seidl; Oostenrijk 2012; 113′; met Maria Hofstatter, Nabil Saleh; FILM: *** / EXTRA’S: 0; dis. Lumière

PARADIES:HOFFNUNG; Ulrich Seidl; Oostenrijk 2013; 100′; met Melanie Lenz, Verena Lehbauer; FILM: ** / EXTRA’S: 0; dis. Lumière

THE PLACE BEYOND THE PINES; Derek Cianfrance; USA 2012; 135′; met Ryan Gosling, Bradley Cooper, Eva Mendes; FILM: **** / EXTRA’S: 0; dis. Warner

PLAY; Ruben Östlund; Z-D-Fin 2012; 118′; met Kevin Vaz, Johan Jonason; FILM: ** / EXTRA’S: 0; dis. Lumière

REALITY; Matteo Garrone; I 2012; 111′; met Ariello Arena, Loredana jSimioli; FILM: ** / EXTRA’S: * (interview); dis. Imagine

REBELLE; Kim Nguyen; Can 2012; 90′; met Rachel Mwanza, Alain Bastien; FILM: *** / EXTRA’S: 0; dis. Imagine

A SIMPLE LIFE; Ann Hui; FHK 2012; 118′; met Deanie Ip, Andy Lau; FILM: *** / EXTRA’S: 0; dis. Homescreen

TOP OF THE LAKE; Jane Campion & Garth Davis; Nzl 2013; 360′; met Holly Hunter, Peter Mullan, Elisabeth Moss; FILM: **** / EXTRA’S: *** (interviews, documentaire); dis. Lumière

PARADIES LIEBE