Leven op film: Het wonderlijke kabinet van Todd Haynes

WONDERSTRUCK

“Cinema, dat is de dood aan het werk filmen” zei Jean Cocteau. De melancholische onafhankelijke Amerikaanse filmmaker Todd Haynes vervangt ‘dood’ door ‘leven’ en loodst ons binnen in een wonderlijk kabinet vol emotionele verhalen over verbeelding, het verleden en de tijd die voorbijgaat. Van Poison tot Wonderstruck, een filmleven lang.

TODD HAYNES

Toen Todd Haynes (° 1961) tijdens het filmfestival van Cannes zijn in de jaren vijftig gesitueerde Patricia Highsmith-adaptatie Carol (2015) voorstelde kreeg hij de vraag of hij ooit een verhaal in het heden zal laten spelen. Daar had de regisseur van Poison (1991), Safe (1995), Velvet Goldmine (1998), Far from Heaven (2002), I’m Not There (2007) en Mildred Pierce (2011) niet zo gek veel zin in bleek uit het antwoord. Zijn Brian Selznick adaptatie Wonderstruck (2017), dat een brug slaat tussen 1920 en 1970, en zijn Peggy Lee project geven aan dat Haynes het verleden nog altijd niet wil loslaten.

WONDERSTRUCK

Die nu al 7 langspeelfilms en 1 miniserie lange fascinatie voor het verleden verklaart Haynes vanuit zijn onvermogen om creatief om te gaan met het heden: “Sommige cineasten kunnen het heden stileren maar ik niet. Ik mis de luciditeit om te vatten wat nù mooi en cool is, daarvoor heb ik de afstand van de tijd nodig. Het heden gaat me te snel, alsof ik onvoldoende tijd heb om het vast te leggen.” Maar Haynes houdt ook van het verleden, van oude verhalen en oude genres zoals het melodrama, omdat hij door terug te gaan in de tijd iets kan zeggen over het heden.

POISON

Toen hij bij zijn remake van film noir Mildred Pierce terugging naar de roman van James M. Cain en een familiaal melodrama te voorschijn toverde, zei Haynes: “Het idee was om oude films, genres en onderwerpen te gebruiken om mensen te doen nadenken over hier en nu”. Dat diept hij met Wonderstruck verder uit: “het verleden filmen laat de toeschouwer toe om te mediteren over de kloof tussen dat verleden en het heden, over wat zich ondertussen heeft afgespeeld.” Daar bevindt zich het universum van Todd Haynes. Tussen verleden en heden, tussen realiteit en verbeelding.

WONDERSTRUCK

Nadenken is bij Haynes niet enkel verbonden is met een blik op het verleden maar ook met de link tussen kijken en voelen, met emoties die opborrelen uit de personages en hun passionele verhalen. Haynes’ emotionele empathie is even groot als zijn cinematografische creativiteit. Bovendien is elke trip naar het verleden ook een trip naar de cinema van die tijd. Niet als imitatie maar als assemblage van elementen uit de filmgeschiedenis.

WONDERSTRUCK

De fifties pandemiefilm in AIDS-allegorie Poison, de mix van sixties dystopische sciencefiction en Cassavetes-achtig psychodrama in ‘horrorfilm van de ziel’ Safe, de exuberante jaren zeventig stijl in Velvet Goldmine, het Sirkiaanse melodrama in Far From Heaven en Carol, de sixties cut-up techniek die Bob Dylan tot leven brengt in I’m Not There, het in een seventies lyrisch realisme gedrenkte Mildred Pierce en zowel de stomme film (met name The Crowd van King Vidor) als de New Hollywood cinema in Wonderstruck.

VELVET GOLDMINE

Alhoewel deze films doordrenkt zijn van cinema worden ze nooit koele metacinema. Omdat emoties de motor en het onderwerp van elke Haynes film vormen. Maar ook omdat cinema verbonden blijft met het leven. Cinema staat zowel voor emotions in motion als voor leven op film. Zelfs het niet op een eigen scenario gebaseerde Wonderstruck is persoonlijk in de visie op hoe film ons helpt omgaan met het leven. Haynes illustreert hoe artistieke expressie ons als individu en gemeenschap helpt om te springen met gevoelens van pijn en verlies, met de zoektocht naar identiteit, met het einde van een tijdperk én het verdwijnen van mensen, vaardigheden, tradities en levenswijzen.

Terugblikken, tentoonstellen, assembleren, verzamelen en catalogeren helpen daarbij. Haynes verwijst naar magische kabinetten, musea, diorama’s, archieven, maquettes, boekenwinkels, antiquariaten en privéverzamelingen. Fysieke plaatsen en objecten die gevoelens, ideeën en tijdsgewrichten weerspiegelen. Net als de regisseur zelf (en cinefielen, museumbezoekers, bibliofielen en modelbouwers) puren de adolescenten Rose en Ben plezier en loutering uit hun obsessies. Door leven te verzamelen en catalogeren, door via verbeelding de realiteit te vertalen in een fantasie, ordenen ze hun eigen leven en zetten ze het verleden om in de tegenwoordige tijd.

FAR FROM HEAVEN

Als melancholisch filmmaker flirt Haynes met een zekere somberheid. Met het idee dat de bioscoop een toevluchtsoord en schuilplaats is voor kwetsbare mensen, fragiele cinefielen, die zich in het donker komen verschuilen voor een onbevredigende, bedreigende wereld. Maar Haynes is tegelijk ook een romantisch optimist voor wie film de realiteit kan overstijgen én transformeren. Zeker wanneer zoals bij Wonderstruck zowel vorm als inhoud ‘cinema’ uitademen. “Inventiviteit op het vlak van vorm zorgt voor artistieke vernieuwing,” stelt Haynes, “wat ons toelaat om op een andere manier over de samenleving te praten en te geloven dat de dingen niet rotsvast liggen maar kunnen evolueren.”

MILDRED PIERCE

Het witte scherm weerspiegelt niet enkel onze dromen en verlangens maar ook de tijdsgeest. Van de onverschilligheid t.o.v. AIDS in het Reagan tijdperk (Poison) tot het gevoel van vooruitgang op het vlak van homorechten tijdens de Obama legislatuur (Carol). Haynes is heel gevoelig voor de terugkeer van conservatisme in de V.S.: “Donald Trump is de incarnatie maal tien van de slechtste impulsen in de Amerikaanse samenleving. Hij is een monsterlijke karikatuur die de misogynie, het machismo, seksisme en racisme in onze cultuur uitvergroot.”

I’M NOT THERE

Wonderstruck gaat niet over de opkomst van reactionair populisme maar over de pendelbeweging tussen optimisme en angst, euforie en vertwijfeling. Enerzijds is er de bloei van de jaren twintig (net voor de grote crisis), anderzijds de economische verloedering van de jaren zeventig. Al loert er ook gevaar wanneer het goed gaat en blijft er hoop wanneer het slecht gaat. “Te midden de terreur, de onzekerheid en de chaos wordt een familie opnieuw gevormd,” stelt Haynes,’ “ik hou van dergelijke contrasten, van het idee van hoop wanneer alles somber lijkt.” In de twenties kondigt een revolutie – de opkomst van geluid – niet enkel de crisis van de stomme film en zijn filmsterren aan maar ook de uitsluiting van doofstomme filmfans zoals Rose (segregatie gecamoufleerd als vooruitgang). Terwijl tijdens een black-out (de New Yorkse stroompanne van juli 1977) de zoekende personages elkaar vinden.

MILDRED PIERCE

Todd Haynes mag dan wel de aanjager van de hedendaagse onafhankelijke Amerikaanse cineasten zijn, hij is geenszins het archetype van zijn generatie (die van o.m. Gus Van Sant, Steven Soderbergh en Joel & Ethan Coen). Daarvoor is hij te weinig cynicus en entertainer. Te weinig verliefd op zichzelf als filmmaker ook. Te weinig iemand die met zijn auteurschap koketteert. Terwijl hij als geen ander het verstand én de gevoelens van de kijker viseert. “Ik heb me als cineast nooit als een uitvinder gezien,” benadrukt Haynes, “maar wel als een vertaler die werkt met fragmenten van een wereld en een cultuur.”

CAROL

Die vertaler werkt met personages die streven naar authenticiteit. De crisissen in hun bestaan onderstrepen hoe belangrijk een authentiek leven is. Haynes’ obsessie voor de vorming, transformatie en deconstructie van identiteit uit zich in de aandacht voor de kloof tussen publieke en persoonlijke identiteit (Superstar: The Karen Carpenter Story), voor de aftakeling van lichaam en persoonlijkheid door het steriele leven in de buitenwijken (Safe), voor de versplintering van (seksuele) identiteit (Velvet Goldmine), voor het verstikkende effect van regels en normen (Far from Heaven), voor de mogelijkheid om van leven en (artistieke) persoonlijkheid te wisselen (I’m Not There), voor hoe verliefdheid en liefde mensen transformeert en conventionele relaties vernietigt (Carol) en voor hoe de realiteit en het leven een beeldfabriek worden (Wonderstruck).

MILDRED PIERCE

Terwijl Hollywood grossiert in macho fantasieën en verhalen die draaien rond het mannelijkheidsbeginsel, weert Todd Haynes seksisme uit zijn mannelijke protagonisten (Velvet Goldmine, I’m not There) en focust hij heel nadrukkelijk op het vrouwelijke. Zijn reputatie als uitstekend vrouwenregisseur is sterk verbonden met zijn vermogen krachtige vrouwenverhalen te vertellen. “Verhalen over vrouwen in huizen vormen de ware verhalen van ons leven,” zegt Haynes om zijn fascinatie te duiden, “ze gaan over wat we allemaal op een of andere manier doormaken want het zijn verhalen over gezin, liefde, relaties en ontgoochelingen”.

WONDERSTRUCK

Getuige Carol, het liefdesverhaal van twee vrouwen van verschillende leeftijd en sociale positie. Maar ook Safe waar een huisvrouw letterlijk ziek wordt van de angstige, conformistische tijdsgeest. Of het als een ode aan de melodrama’s van Douglas Sirk opgevatte Far From Heaven waar een huisvrouw haar gevoelens niet onder woorden kan brengen en meegesleurd wordt in een ‘schandaal’ wanneer ze een ‘onaanvaardbare’ relatie aangaat met haar zwarte tuinman. En Mildred Pierce, de emotionele zoektocht van een ‘gescheiden vrouw die in een depressieperiode economisch succesvol is maar emotioneel implodeert omdat volgens Haynes “de bevrediging van moederlijke driften verbonden wordt met consumptie, misbruik van middelen en roekeloosheid”.

WONDERSTRUCK

Daar waar veel hedendaagse films er realistisch uitzien maar enkel ‘onechte’ (heroïsche of karikaturale) personages opvoeren, creëert Haynes authentieke personages via een poëtisch realisme dat hyperreële emoties in een kunstmatig kader plaatst. ”Als kind begreep ik hoe verbeelding en creatieve processen hielpen om een leven op te bouwen,” zegt Haynes, “daarom moet je niet terugschrikken voor wat chaos of voor inkt of lijm op je vingers. Het mag niet blijven bij krasjes van computertoetsen. Toen ik als driejarige Mary Poppins zag begon ik als een bezetene te tekenen, kleuren, boetseren en mijn moeder als Mary Poppins te kleden. Cinema had zo’n verstorende impact dat ik wel beelden moest creëren. Dat is nog zo.”

WONDERSTRUCK

Daarom is de ‘kinderfilm’ Wonderstruck nieuw en ook weer niet nieuw voor Haynes. Voor hem is de fantasie van kinderen rijk genoeg om parallelle verhalen en diverse vertelstijlen te vatten. Kinderen zijn thuis in het magische kabinet van Todd Haynes. Met een gezonde dosis fantasie kan je immers leven op film.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 680, december 2017)

VELVET GOLDMINE

FILMOGRAFIE TODD HAYNES:

POISON; USA 1991; 85’; met Edith Meeks, Larry Maxwell; FILM: *** / EXTRA’S: ** (kortfilm Dottie Gets Spanked); dis.Homescreen

SAFE; USA 1995; 119’; met Julianne Moore, Peter Friedman; FILM: **** / EXTRA’S: 0 (trailer); dis.Total Film;

VELVET GOLDMINE; USA 1998; 120’; met Ewan McGregor, Jonathan Rhys Meyers, Christian Bale; FILM: **** / EXTRA’S: 0 (trailer); dis. RCV;

FAR FROM HEAVEN; USA 2002; 107’; met Julianne Moore, Dennis Quaid; FILM: **** / EXTRA’S: **** (documentaires, commentaar); dis. Video/FilmExpress;

I’M NOT THERE; USA 2007; 135’; met Cate Blanchett, Christian Bale, Ben Whishaw, Richard Gere, Heath Ledger; FILM: **** / EXTRA’S: ** (interview); dis. A-Film;

MILDRED PIERCE: USA 2011; 365′; naar James M. Cain, met Kate Winslet, Guy Pearce, Evan Rachel Wood, Brian F. O’Byrne, Morgan Turner, Quinn McColgan; FILM: **** / EXTRA’S: ** (commentaar); dis. Warner;

CAROL: USA 2015; 118′; met Cate Blanchett, Rooney Maara, Sarah Paulson, Kyle Chandler; FILM: **** / EXTRA’S: ** (documentaires); dis. Homescreen.

I’M NOT THERE