Sciencefiction: Alle wegen leiden naar de dystopie
Sciencefiction is een van de oudste en populairste filmgenres. 2001: A Space Odyssey en Star Wars haalden het genre uit het B-film verdomhoekje en verankerden het in arthouse én mainstream cinema. Zijn troef? Scifi is pure visuele magie, een andere en prikkelende manier om naar de wereld te kijken.
Toen het hacker collectief Anonymous op 26 juni de boodschap lanceerde dat NASA de ontdekking van ‘alien life‘ zou aankondigen, ging het nochtans stuntelige en duidelijk op ‘play for views‘ gerichte 12 minuten durende filmpje meteen viraal. De wereldwijde impact was zo sterk dat NASA, bij monde van astrobioloog Thomas Zurbuchen, zich verplicht voelde de dag daarna een ontkenning de wereld in te sturen. De Amerikaanse Kepler telescoop heeft recent 219 exoplaneten, waaronder 10 bewoonbare, ontdekt; meer niet. Maar niet echt einde discussie natuurlijk want zei Stephen Hawking onlangs niet “meer dan ooit te geloven dat we niet alleen zijn”?
De grenzen van de wetenschap
Aliens en UFO’s zijn dan ook geen recente hype maar vormen eerder een taaie mythe ontstaan in de jaren veertig en gevoed door een mix van paranoia, angst en complotdenken. De fascinatie die uitgaat van buitenaardse wezens sloot naadloos aan bij de fascinatie voor kunstmatige intelligentie en combineert geloof in de eindeloze mogelijkheden van technologie met verwarring veroorzaakt door onbegrijpelijk geworden wetenschap.
Newton maakte wetenschap populair door het een praktische inslag te geven (hij plaatste de vraag ‘werkt het?’ op de agenda i.p.v. ‘is het waar?’) maar de gekromde tijdruimtes, golven die ook deeltjes zijn en de Superstring-theorie die de structuur van elementaire deeltjes verklaart waren dingen die aan ons voorstellingsvermogen ontsnapten. Doordat de wetenschap alleen nog onbegrijpelijke antwoorden geeft en geen wereldschokkende beloften meer doet, blijft de mens teleurgesteld achter. Ook al omdat die wetenschap, in een poging achter de menselijke nieuwsgierigheid aan te hollen, met in een theoretisch vacuüm zwevende speculaties over de oorsprong van het heelal (en de zin van ons bestaan), op zijn eigen grenzen stuit.
Als spiegel van de samenleving en culturele barometer van zijn tijd sprong film in het algemeen, een sciencefiction in het bijzonder, in de ruimte gelaten door wetenschap met verschillende stijlen, verhalen en thema’s. Vroeger en nu. Van Georges Méliès’ lichtjes surrealistische maanreis Le voyage dans la lune en de buitenaardse bezoeken in The Day the Earth Stood Still en Invasion of the Body Snacthcers over Stanley Kubricks trip ‘beyond the infinite‘ in 2001: A Space Odyssey, de ruimteoorlogen van George Lucas in Star Wars, de tijdreizen zoals die van James Camerons The Terminator en Terry Gilliams Twelve Monkeys tot Jonathan Glazers kijk door alien ogen in Under the Skin, de reis door ruimte, tijd en parallelle werkelijkheden in Christopher Nolans Interstellar en de distopische nachtmerrie van Denis Villeneuves contemplatieve Blade Runner 2049.
Scifi is dan ook nadrukkelijk aanwezig in het huidige filmlandschap. Bij de golf stripverfilmingen (Wonder Woman, Logan, Ghost in the Shell) maar ook via dystopische drama’s (War for the Planet of the Apes, Ghost in the Shell, Rogue One, Logan), (melo)dramatische ruimtereizen (Life, Passengers, The Space Between Us) en confrontaties met buitenaardse entiteiten (Arrival, Alien Covenant, Life).
Superheld fantasieën
Fantasy films draaien steevast rond een mirakel: vliegende draken die de beste vriend van de mens worden, een kind dat weigert op te groeien, verkleinde wezens die door een lichaam of een game racen, de werkelijkheid die virtueel wordt, individuen die superkrachten ontwikkelen, … Het soort mirakel is onbelangrijk, wat telt is dat de films gedreven worden door magie. Dat geldt zeker voor de comic book superheldenfilms die sciencefiction en surrealisme, fantasie en wetenschap versmelten in een visueel fantasme waarin menselijke goden worstelen met het concept van de maakbare wereld.
Waarbij bovennatuurlijke krachten of bijzondere fysieke gaven de superheld confronteren met zijn menselijkheid via sterfelijkheid, moraliteit en emotioneel lijden. Maar ook in monsterfilms die zoals Kong: Skull Island en The Mummy hun ‘MonsterVerse’ optrekken rond mysterieuze plaatsen (eiland, graf), een mirakel (reuzeaap en gereanimeerde dode) en een conflict (uitbuiting, strijd tussen goed en kwaad).
William Moulton Marstons utopisch oorsprongsverhaal Wonder Woman draait rond een actieheldin die vecht tegen ongelijkheid. Patty Jenkins verwijst in haar verfilming nog naar een matriarchale paradijselijke samenleving maar laat haar vechten tegen de oorlog. Samen met haar sidekick Trevor en diens disfunctionele wild bunch trekt Diana Prince tijdens Wereldoorlog I naar het Belgische front om te beletten dat een oorlogszuchtige Pruisische generaal een massavernietigingswapen inzet. Het ene (menselijke) monster verbergt echter het andere (goddelijke) monster waardoor een heroïsch offer onvermijdelijk wordt.
Wonder Woman werd geregisseerd door een vrouw en heeft een feministisch icoon als protagoniste maar de Amazone is geen feministische superheldin. Wanneer de mannelijke held opduikt wordt ze een naïeve, kinderlijk onwetende en sexy vrouw die met verwondering naar mannen, baby’s en sneeuw kijkt. Kortom, een mannenfantasie. Iemand die ‘verliefd’ wordt op een man die uiteindelijk “de dag redt.” Kritisch bewustzijn en rebellie staan haaks op een verdwaasd rondlopende heldin terwijl oorlog én heroïsme moeilijk te vatten blijken in een karikaturale film.
Wolverine krijgt in het megadonkere, ultragewelddadige Logan meer diepgang. Ouderdom, wegdeemsterende krachten en de apocalyptische omgeving doen de protagonist zin superheld-juk afwerpen. In een onheilspellende toekomst zijn mutanten illegalen, tracht Logan anoniem te blijven terwijl hij worstelt met alcoholisme, spierpijn en verminderd gezichtsvermogen. De kern van de film is de relatie tussen Logan en professor Xavier, een man die geterroriseerd wordt door zijn eigen telekinetische gaven.
Er zit heel wat frustratie, rebellie, woede, pijn en melancholie in deze tussen tussen idealisme en overlevingsdrang twijfelende outsiders. En een portie zelfhaat. Wanneer een X-Men strip gebruikt wordt om contact te leggen reageert Logan furieus. Het kwaad in de wereld kan niet opgelost worden door “idioot in een gympak” en strips zijn “ijsjes voor bedplassers.” Maar dromen van (super)helden zijn van alle tijden en genres illustreert regisseur James Mangold met een clip uit de iconische western Shane.
Stoutmoedige ruimtereizen
Met ruimte als ‘the final fronteer‘ en ruimtereizen als equivalent van ‘Go West‘ tochten staat ‘space travel‘ in Amerikaanse sciencefiction vooral voor een gevaarlijke onderneming waar aliens, ontsporende technologie, levensbedreigende locaties en parallelle universums voor nachtmerries zorgen. In films zoals Le Voyage dans la lune, Fritz Langs Frau im Mond en Irving Pichels Destination Moon realiseerden ruimtereizen nog dromen maar na de Koude Oorlog en Vietnam werd het avontuur een metaforische beproeving.
Waanzin en geweld duiken op via een psychopatische computer HAL9000 (2001: A Space Odyssey), een ecologische activist (Silent Running), op hol slaande kunstmatige intelligentie (Dark Star), een buitenaardse intelligentie die door gedachten te lezen persoonlijkheden construeert (Solaris), buitenaardse organismen die logeren in mensen (Alien) en mensen die in de ruimte (Gravity) of op een planeet (The Martian) stranden.
Ook de televisiereeks Star Trek (1966-1969) was als space opera vooral een variatie op de Odyssee van Homeros, met de bemanning van ruimteschip U.S.S. Entreprise die naar de uithoeken van de melkweg trekt om er nieuwe gebieden en onbekende beschavingen te ontdekken. Elk avontuur is geen militaire missie, maar een exploiratie, een ontdekkingstocht. Af en toe duiken er vijandige aliens op maar de paranoia en het vijanddenken staan op een laag pitje bij bedenker Gene Roddenberry.
Zijn protagonisten behoren tot de ‘United Federation of Planets’, een utopische vereniging van naties die racisme, oorlog, armoede, religieus fanatisme en blind winstbejag hebben gebannen. Met ook nog spirituele plots die draaien rond morele vraagstukken en intellectuele uitdagingen is de link met de tegencultuur evident. De door J.J. Abrams opgestarte bioscoop reboot (Star Trek Into Darkness, Star Trek Beyond) volgt het pad van de wraak en de gewelddadige, militaire oplossing. De schuldige is ‘de ware menselijke natuur’.
In Life ontdekken astronauten die baantjes trekken rond Mars de eerste levende cel van buitenaards leven. Helaas plant de alien zich aan een razend tempo voort en wordt de crew even snel gedecimeerd. Daniel Espinosa kopieert Ridley Scotts Alien naar hartenlust maar zijn slasher in space heeft ook eigen charme. Zo is de film een langgerekt ballet omdat de actie zich afspeelt in een zwaartekrachtloze omgeving. Bovendien is de alien een monster zonder gezicht, een amorf wezen en een brok pure suspense.
Life is metaforische sciencefiction maar in de allegorie is de alien niet het absolute kwaad, ook niet ‘de ander’ als bron van angst of inspiratie en evenmin een symbool voor een imperialistische macht of voor rebellie. Nee, het buitenaardse leven is gewoon leven. Leven in zijn primaire, viscerale en wilde staat. Dodelijk destructief. Het leven is de dood. Fataal en onstuitbaar. Facehugging is hier geen brutale aanval maar een trage, tedere en ijselijke doodskus. Gruwelijk beangstigend. Omdat het wezen de mens letterlijk leegmaakt en van de ruimtereis een traject naar het niets maakt. Waarbij de logica van het leven primeert op het bewustzijn van de mens: Life is a bitch, and then you die.
Dat het leven in de ruimte niet enkel gevaarlijk maar ook eenzaam is blijkt uit Passengers en The Space Between Us. In de eerste film wekt een astronaut, die zelf ‘per ongeluk’ uit hibernatie is gehaald, een andere passagier van het ruimtevrachtschip omdat hij de eenzaamheid en de onvermijdelijke dood (de vlucht duurt langer dan een mensenleven) niet aankan. “You murdered me” is het terechte verwijt en de reis stevent via enkele louterende beproevingen richting moraliteit en vergiffenis. Het romantische sf-sprookje The Space Between Us draait om een weeskind (in het geheim geboren tijdens een ruimtemissie en opgegroeid op Mars) dat als alien naar de aarde trekt om er zijn vader te zoeken, ondanks de fysieke ravage die zwaartekracht kan veroorzaken. De vraagt rijst of liefde zwaarder weegt dan het leven.
Dystopische drama’s
De toekomst ziet er in sciencefiction eerder apocalyptisch dan idyllisch uit. Dat heeft te maken met het feit dat een dystopie dramatischer is dan een utopie en dat kijkers troost putten uit de confrontatie met een wereld die nog donkerder is dan hun realiteit. Maar vooral: scifi houdt de samenleving een spiegel voor waarin de nachtmerrieachtige aspecten van de werkelijkheid verbonden worden met sluimerende emoties en verdrongen angsten.
Zo ademt Franklin Schaffners Planet of the Apes de sixties sfeer uit met paranoïde vernietigingsangst (nucleaire dreiging, Vietnamoorlog, rassenrellen) en een verdrongen angst voor de jager die het wild wordt, apen die zich als mensen (onmenselijk dus) gedragen. Matt Reeves’s Rise en Dawn opvolger War for the Planet of the Apes is geen afstandelijke metafoor maar duikt in de geest van een apenleider die eigenlijk vrede zoekt maar steeds in conflicten wordt gezogen door mensen die bang zijn om samen te leven met een potentieel superieure soort. Wanneer een geflipte kolonel Caesars familieleden doodt ontdekt hij een destructieve menselijke impuls: wraak.
Het is de start van een destructieve rollercoaster die leidt tot een overwinning die ook een nederlaag is. Een subjectieve filmstijl doet ons de emoties voelen die we op het gezicht van Caesar zien. Zo lezen we aan het slot herinneringen, pijn en hoop in de naar de horizon starende mythische leider. Maar in de spiegel die Caesar ons voorhoudt zien we ook onszelf reageren: met woede en geweld wanneer zekerheden bedreigd worden, met angst en onzekerheid bij onbegrip.
De cyberpunk dystopie Ghost in the Shell is een scifi bloemlezing: androïde robots en ingeplante herinneringen (Blade Runner), versterkte lichamen (RoboCop), techno-totalitarisme (Minority Report), biopoorten en cyberrealiteit (eXistenZ) en virtuele universums (The Matrix). Major is een gereconstrueerde heldin die tijdens een speurtocht stuit op bedrog, illusie en manipulatie. Op de limieten van een mega geürbaniseerde totalitaire technocratie en de grens tussen werkelijkheid en virtuele realiteit. Een oogstrelende trip door een vleesgeworden nachtmerrie visualiseert via het lichaam van Scarlett Johansson de fusie van mens en machine, actrice en synthetisch beeld. Om ons onder te dompelen in een gepixeld universum, een schijnwereld boordevol illusies.
Star War spin off Rogue One is een dystopische variatie op de space opera. Morele conflicten zijn donkerder en complexer, de rebellie is meer gedrenkt in woede en wanhoop, het avontuur heeft duidelijk zijn onschuld verloren en er klinkt kritiek op imperialistisch geweld, militarisering van de samenleving en surveillance. Maar de stroom van actie belet dat we stilstaan bij deze onderstroom.
De Mens versus de Ander
De angst voor Aliens is gebaseerd op drie dingen. Angst voor ‘de Ander’; het buitenaardse wezen is de ultieme Ander. Onzekerheid of een levend wezen werkelijk leeft en of een dood object niet geanimeerd is. En huiverigheid om te onderkennen dat er automatische, mechanische processen werkzaam zijn bij geestelijke activiteit. In de Alien films manifesteren buitenaardse monsters zich als microscopische organismen die zich in menselijke lichamen nestelen om na een brutale geboorte dood en vernietiging te zaaien. Zo wordt in Alien Covenant de kolonisatie van het lichaam gelinkt aan de kolonisatie van werelden. De ene veroveringsdrang legt de andere bloot.
“Het heeft me altijd gefrustreerd dat niemand de juiste vragen stelde,” aldus Ridley Scott, “zoals ‘wat voor een schip was dat waar de eieren gevonden werden?’, ‘wie was de piloot?’ ‘wat voor planeet was?’, ‘waarom die eieren?’, ‘waarom deed het DNA het monster zo snel evolueren?’ Het was duidelijk een wapen. Niemand zocht naar de antwoorden.”
Daarom blies Scott de franchise nieuw leven in en introduceerde hij in Alien Convenant een ironische twist: de kolonisator wordt gekoloniseerd. Een artificieel wezen blijkt menselijk in zijn hunkering naar welvaart en drang naar technologische vooruitgang. Maar het vooruitgangsdenken leidt naar de apocalyps en kolonisatie is gedoemd tot ondergang. De Ander, de synthetische mens David, spreekt over “this dire necropolis” en citeert Shelly “Look on my works, ye Mighty, and despair!”. Alle wegen leiden naar de dystopie.
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 679, november 2017)
ALIEN COVENANT: Ridley Scott, Can 2017; 122′; met Michael Fassbender, Katherine Watherstone, Billy Crudup, Danny McBride; FILM: *** / EXTRA’S: **** (commentaar, documentaires, verwijderde scènes); dis. Fox;
ARRIVAL: Denis Villeneuve, USA 2016; 116′; met Amy Adams, Jeremy Renner, Forest Whitaker, Michael Stulbarg; FILM: **** / EXTRA’S: *** (documentaires); dis. Sony.
GHOST IN THE SHELL: Rupert Sanders, UK-USA-Ch-Ind 2017; 107′; met Scarlett Johansson, Pilou Asbaek, Takeshi Kitano; FILM: *** / EXTRA’S: ** (documentaires); dis. Paramount;
LIFE: Daniel Espinosa, USA 2017; 104′; met Jake Gyllenhaal, Rebecca Ferguson, Ryan Reynolds; FILM: *** / EXTRA’S: ** (verwijderde scènes, documentaires); dis. Sony;
LOGAN: James Mangold, Can-Aus-USA 2017; 137′; met Hugh Jackman, Patrick Stewart, Dafne Keen, Boyd Holbrook; FILM: *** / EXTRA’S: ** (commentaar, verwijderde scènes, documentaires); dis. Fox;
THE MUMMY: Alex Kurtzman, USA 2017; 110′; met Tom Cruise, Annabelle Wallis, Sofia Boutella, Russel Crowe; FILM: * / EXTRA’S: *** (commentaar, verwijderde scènes, documentaires); dis. Universal;
PASSENGERS: Morten Tyldum, USA 2016, 116′; met Jennifer Lawrence, Chris Pratt, Michael Sheen; FILM: ** / EXTRA’S: *** (verwijderde scènes, documentaires); dis. Sony;
ROGUE ONE: Gareth Edwards, USA 2016; 133′; met Felicity Jones, Diego Luna, Alan Tyduk; FILM: *** / EXTRA’S: *** (verwijderde scènes, documentaires); dis. Lucasfilm;
THE SPACE BETWEEN US: Peter Chelsom, USA 2016, 116′; met Gary Oldman, Asa Butterfiled, Carla Guguno, Britt Robertson; FILM: ** / EXTRA’S: *** (verwijderde scènes, documentaires); dis. The Searchers;
WAR FOR THE PLANET OF THE APES: Matt Reeves, Can-N-Zl-USA 2017; 140′; met Andy Serkis, Woody Harrelson, Steve Zahn; FILM: *** / EXTRA’S: **** (commentaar, verwijderde scènes, documentaires); dis. Fox;
WONDER WOMAN: Patty Jenkins, USA 2017; 141′; met Gal Gadot, Chris Pine, Robin Wright, Connie Nielsen; FILM: ** / EXTRA’S: *** (documentaires, uitgebreide scènes); dis. Warner.