De Western. Deel 5: Viva Mexico of het belang van tolerantie en vrijheid
DUCK YOU SUCKER
Robert Rodriguez maakte met Once upon a Time in Mexico een moderne «south-of-the-border» western, een hommage aan het «professional Western» subgenre én aan de spaghettiwestern. In alle geval westerns waarin Mexico fungeert als locatie, Amerikaanse outsiders in een revolutionaire chaos belanden en rationele professionals evolueren van koele avonturiers tot emotionele revolverhelden.
Rodriguez citeert favoriete westerns, kleurt de film «Mexicaans» (hel licht, pittoreske pastelkleurige gebouwen, folkloristische figuren en feesten) en imiteert Sergio Leone’s stilering (de shootout met blinde ClA-agent Sands, gebruik van muziek). Hij vergeet echter de scherpte en geladenheid van zijn voorbeelden. Melancholie maakt plaats voor cynisme terwijl ideologie wordt ingeruild voor de mechanismen en look van een genre. Bovendien komt het échte Mexico, met zijn economische tegenstellingen en socio-politieke conflicten, nooit in beeld. Zelfs niet via metaforen.
ALL THE PRETTY HORSES
De western is doordrenkt van nostalgie en melancholie. Gebeurtenissen spelen in het verleden en personages lijken zich bewust van de vergankelijkheid van hun bestaan, levenswijze en wereld. Daarom dromen westernhelden ook van avonturen «tenzuiden-van-de-grens», in een Mexico waarop ze de frontier-mythe projecteren maar waar ze de realiteit ontmoeten. Die botsing tussen fantasie en werkelijkheid maakte van Billy Bob Thorntons All the Pretty Horses (Columbia, Film: ** / Extra’s: 0) een Mexico-avontuur over vriendschap, liefde, misdaad en vooruitgang.
Thema’s die reeds opdoken in klassieke westerns over de legendarische Mexicaanse bandiet en revolutionair Rancho Villa. Christopher Frayling merkt in «Spaghetti Westerns» op dat films als Viva Villa (1934), The Treasure of Pancho Villa (1955) en Villa Rides (1969) «het beeld van de kleurrijke primitieve rebel contrasteren met dat van de afstandelijke Amerikaanse waarnemer die loyaler wordt t.o.v. de rebel naarmate het verhaal vordert».
VILLA RIDES
De «outsider» is een klassieke Amerikaanse (western)held, een paranoïde inwijkeling met zowel sympathie (verliezers van de Burgeroorlog in The Undefeated, tot verdwijnen gedoemde bandieten in The Wild Bunch) als wantrouwen (huurlingen in The Magnificent Seven en The Professionals) t.o.v. de Mexicaanse revolutie van 1911-19 én eerdere aanvaringen van Juaristas met Franse militairen. De «outsider» introduceert ook een conflict tussen het traditionele en het moderne, een confrontatie tussen primitief wapentuig en nieuwe technologie.
TWO MULES FOR SISTER SARA
In Villa Rides (regie Buzz Kulik, script Sam Peckinpah) zorgt een Amerikaanse piloot voor technische ondersteuning, in Two Mules for Sister Sara (Don Siegel, 1970) maakt een explosievenexpert het verschil. Technologische superioriteit bezorgt de outsider wel macht maar niet noodzakelijk morele dominantie. In Two Mules for Sister Sara (Universal, Film: **** / Extra’s: geen) is Hogan (Clint Eastwood) een huurling die aanvankelijk alleen maar in geld is geïnteresseerd («Ik heb in mijn land al 2 jaar gevochten in een oorlog») maar uiteindelijk merkt dat liefde (voor non/hoer Sara) inspireert en idealisme (van de opstandelingen) aanstekelijk werkt.
Opmerkelijk is dat het rechtvaardigheidsgevoel van de Amerikaanse outsider ontwaakt door brutale executies. Filmer Siegel en scenarist Budd Boetticher schudden ook de kijker wakker door wonden, bloed, afgehakte armen en doden te tonen. Geweld blijft, i.t.t. in Once upon a Time in Mexico, niet zonder gevolgen. Elke (revolutionaire) strijd vraagt offers en maakt slachtoffers, dat is de boodschap van Two Mules for Sister Sara.
Sergio Leone kwam tot een gelijkaardige conclusie in het ook als Duck you Sucker en Once upon a Time, the Revolution bekende A Fistful of Dynamite (MGM, Film: **** / Extra’s: 0). Deze spaghettiwestern illustreert Mao’s voor de generiek geplaatste uitspraak «de revolutie is een gewelddadige handeling». Leone toont niet alleen de brutaliteit van terechtstellingen en gevechten maar ook de pijn van het verlies van kinderen of een vriend.
DUCK YOU SUCKER
De Mexicaan Juan (Rod Steiger) wordt «per ongeluk» een revolutionair leider maar hij sympathiseert minder met de revolutie dan outsider John (James Coburn): «Mijn volk, dat is mijn familie. De mensen die boeken lezen zeggen dat er een verandering nodig is en het volk zorgt daarvoor. Achteraf zitten de boekenlezers gezellig rond de tafel. Maar wat gebeurde er met de arme mensen? Zij zijn dood! Spreek me dus niet over je revolutie!».
Wie de prijs betaalt voor strijd is een van de lessen die de intellectuele vreemdeling, een Ierse vrijheidsstrijder en explosievenexpert, hier leert van de eenvoudige Mexicaan. Die laatste is een picaro, een via levenskracht met land en volk verbonden figuur. In Once upon a Time in the West zullen vreemdeling én picaro door een andere omwenteling worden uitgeschakeld: de industriële revolutie.
ONCE UPON A TIME IN THE WEST
In de Amerikaanse western introduceert de outsider niet alleen een technologische en ideologische Noord-Zuid tegenstelling, maar ook een contrast tussen ratio en emotie, tussen professionalisme en passie. Waarbij Mexicanen gedreven worden door gevoelens (liefde, haat, wraak) en Amerikanen door berekening (geld, controle, macht). Wanneer beiden samenkomen in Mexicaanse avonturen botst chaos met efficiëntie. Dat gebeurt in het «professional Western» subgenre, een van de vier westerntypes die Will Wright in «Six Guns and Society» onderscheidt. De professionele western draait rond een groep specialisten, technocraten met een eigen gedragscode, die werken voor geld en hun outsidersstatuut bewaren.
Merkwaardig is dat wanneer deze westerns zich afspelen op Amerikaans grondgebied professionalisme primeert op samenleving terwijl «south-of-the-border» in films zoals Vera Cruz (1954), The Magnificent Seven (1960), The Professionals (1966) en The Wild Bunch (1969) de maatschappij een symbolische waarde krijgt.
VERA CRUZ
In Vera Cruz (MGM, Film: **** / Extra’s: 0) van Robert Aldrich leiden de dubbelgangers Ben (Gary Cooper) en Joe (Burt Lancaster), een professional met een «soft spot» (voor paarden en mensen) en zijn egoïstisch «alter ego» (voor wie onschuld niet bestaat), een groep ingehuurd door het Mexicaanse leger om een goudtransport te beschermen tegen Juaristen. Het duo wijst eerst idealisme en betrokkenheid af («het is moeilijk om met lege maag een patriot te zijn») maar via de rebellen herontdekken ze de notie «samenleving». Voor Ben een signaal om zijnvaardigheden altruïstisch te gebruiken en zich te reïntegreren. Joe blijft een cynische outsider en een op te ruimen obstakel. Die taak zorgt voor droefenis bij Ben, maar zoals de vele slachtoffers bij de finale aanval duidelijk maken is een samenleving op geweld en pijn gebouwd.
VERA CRUZ
In The Magnificent Seven (MGM, Film: **** / Extra’s: ****) van John Sturges neemt de samenleving de vorm aan van een Mexicaans boerendorp dat vertegenwoordigers over de grens stuurt om «professionals» in te huren die verdere afpersing door een Mexicaanse bandietenbende moeten verhinderen. Niet toevallig arriveren de 7 tijdens een dorpsfeest (symbolische onafhankelljkheidsviering). De huurlingen trachten tevergeefs de boeren militaire vaardighe- den bij te brengen, maar het zijn integendeel de dorpelingen die hun beschermheren laten kennismaken met emotionele betrokkenheid.
Compleet met verraad, want uit angst en lafheid sluiten enkele boeren een pact met de bandieten («Jullie vaders zijn moedig omdat ze verantwoordelijkheden dragen» zegt een huurling tegen de ontgoochelde kinderen). Tijdens een laatste gevecht vergeten de huurlingen hun professionalisme (ze verkiezen principes boven belangen) en de dorpelingen hun schrik (ze gebruiken hun werktuigen als wapens). Eén verliefde huurling vestigt zich definitief, zijn kompanen blijven outsiders en verlaten het dorp. Niet triomfalistisch als zegevierende vaklui, maar als eenzame revolverhelden voor wie de overwinning ook verlies inhoudt: «Only the farmers won. We lost. We always lose».
THE MAGNIFICENT SEVEN
De helden van The Professionals (Columbia, Film: **** / Extra’s: 0) verliezen hun geld maar herwinnen hun ziel wanneer ze na een helse tocht door Mexico een «ontvoerde» vrouw niet aan haar rijke Amerikaanse man maar aan haar Mexicaanse geliefde overlaten. Wat de kapitalist de vloek «you bastard» ontlokt. Waarop de leider van het extractieteam repliceert: «In my case an accident of birth. But you’re a selfmade man!».
THE PROFESSIONALS
De vraag wie de «goeden» en wie de «slechten » zijn staat in The Professionals centraal. Niets is wat het lijkt; de wanhopige man die zijn vrouw laat opsporen is niet zo onschuldig, de kidnapping is er geen, het koelbloedig afslachten van overheidstroepen valt niet onder de noemer zinloos geweld, de Mexicaanse bandiet blijkt een passioneel en rechtvaardig iemand,… In handen van de cineast Richard Brooks ensceneert de professionele western een complexe strijd tussen goed en kwaad.
Opmerkelijk is dat, net zoals in Vera Cruz en The Magnificent Seven, liefde samenvalt met verzet tegen tirannie. Weerstand tegen het despotisme van zowel de Mexicaanse staat als de Amerikaanse imperialist (die in zijn veroveringsstrijd zijn vrouw als hefboom gebruikt). De herwonnen vrijheid van het Zuiders koppel is, net zoals de «last stand» van The Wild Bunch, een overwinning voor de rebellen en hun gemeenschap. De profs zijn trots op hun perfectionisme (Vera Cruz, The Magnificent Seven, The Professionals) en samenhorigheid (The Wild Bunch) maar beseffen dat hun «way of life» gedoemd is te verdwijnen. «We’re finished. All of us» besluit Pike in The Wild Bunch.
THE WILD BUNCH
Maar waarden en idealen gaan niet verloren. Deze Mexicaanse «professionele western» avonturen illustreren niet zozeer de superioriteit van Amerikaanse rationaliteit en technocratie maar wél het belang van tolerantie en vrijheid. Tegelijk wijzen ze op het gevaar van grensoverschrijdende militaire logica en commerciële belangen.
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen in Film en Televisie, n° 541, april 2004)
THE WILD BUNCH