De droomwereld van David Lynch

DAVID LYNCH

«Ik hou ervan om binnen te dringen in een donkere zaal en me in de duisternis verloren te voelen. Voor mij is dat cinema en ik hoop dat anderen hetzelfde plezier beleven wanneer ze mijn films gaan bekijken» Dixit David Lynch.

BLUE VELVET

David Lynch. Ex-scoutslid. Schilder. Beeldhouwer. Fotograaf. Illustrator. Schrijver. Cartoonist. Componist. Muzikant. Performer. Acteur. Webvernieuwer. Geluidsontwerper. Special effects ontwikkelaar. Producent. Scenarist. Cameraman. Monteur. Filmmaker. Tal van talenten en droomwerelden typeren deze avant-garde kunstenaar met het uiterlijk van een Jimmy Stewart die als een donkere geest door de mainstream cultuur laveert en vreemde ervaringen creëert.

David Lynch is omstreden. Gevierd als cultfiguur na Eraserhead en Twin Peaks. Geprezen voor The Elephant Man. Bespot om Dune en Twin Peaks: Fire Walk with Me. Onbegrepen na Blue Velvet. In de VS beschuldigd van godslastering bij The Straight Story. Uitgefloten in Cannes n.a.v. de Gouden Palm voor Wild at Heart. In Europa geherwaardeerd via Lost Highway en Mulholland Drive, films die voor het Amerikaanse publiek dan weer te hermetisch waren.

ERASERHEAD

Maar Lynch blijft Lynch. Een unieke figuur wiens werk slechts door de term Lynchiaans kan worden gevat. Want ondanks stijlvariaties blijft de signatuur «Lynch» doorheen de verschillende «vormen» die hij ontwikkelt. De «vakman van het bizarre» bereikt ons «in dreams» (Orbisons song vormt de sleutel van Blue Velvet) en reist door een langzaam vertrouwd wordend bizar universum. Waar altijd wel een «Bob» rondwaart. In de parallelle wereld van het industrieel-ruraal dorpje Twin Peaks, in het restaurant waar Lynch acht jaar lang quasi dagelijks ging eten («Bob’s Big Boy» in Los Angeles) en in de industriële blues CD Blue Bob die hij zopas samen met John Neff uitbracht.

«Het leven zit vol verrassingen» (The Elephant Man]

In klassieke cinema speelt alles zich af terwijl je kijkt. In een donkere bioscoopzaal of voor het tv-scherm. Bij Lynchiaanse cinema neemt de projectie/vertoning evenwel de vorm van een seance aan. De film verlaat het scherm, creëert een droomtoestand en blijft voortleven. De speelduur, zelfs van de 4 tot 5 u durende ruwe versies, volstaat niet om de ervaring af te ronden. Omdat de verbeelding van Lynch rijk is. Omdat de regisseur niet wil afronden. Omdat zijn films magisch zijn.

DUNE

David Lynch concludeert nooit. Hij opent deuren. Verrast. Start dromen die in het onderbewustzijn duiken. Zonder boodschap of verklaring stimuleert hij de verbeelding. De impact van zijn films is dan ook verbonden met de mate waarin het geheugen, het onderbewustzijn en de emoties van de toeschouwer worden geprikkeld. Zowel details, actie als sfeer kunnen zo gaan verontrusten, fascineren of irriteren. In elk geval blijven ze ook na de eindgeneriek nazinderen in de psyche. Gedachten, dromen en nachtmerries blijken besmet door de beelden van Lynch.

Over Blue Bob zegt David Lynch dat het «de soundtrack van onze geest op een welbepaald moment» is, waardoor «John en ik niet in staat zijn tweemaal na elkaar hetzelfde nummer te brengen». De muziek van Lynch blijft in beweging, net zoals zijn films. Zowel creatie als opvoering (Lynch en Neff traden op in het Parijse Olympia) vertonen parallellen met een seance, «ze worden bepaald door wat ons omringt en door de stemming van het ogenblik, we zijn net zozeer instrumenten als onze instrumenten zelf». Blue Bob is «een muzikaal idee, gegrondvest op de dreunende machinerie van de schoorsteenindustrie, geïnspireerd door vuur, rook en elektriciteit».

THE ELEPHANT MAN

Dingen die ook geregeld opduiken in de films van Lynch, de cinefiel die nooit naar de cinema gaat. Een toeval is dat niet want David Lynch heeft heel eigen thema’s en een erg persoonlijke stijl. Alleen is zijn actieterrein erg ruim. Zo werkt hij al twee jaar als cyberontwikkelaar aan een revolutionaire website met «drie series exclusief voor internet. En heel wat experimenten. Een winkel, muziek, plaatsen om zich te verliezen. Een flink pak zaken. Het internet is een wereld die niet bestond en er nu plotseling wel is. Het is immens, oneindig. En het is voor iedereen». Wat Lynch boeit is het «oneindige» karakter van een parallelle wereld en het «in beweging zijn» van een medium.

David Lynch maakt films naar zijn eigen beeld. Ze bevatten verscheidene lagen en werken op meerdere niveaus. Je kan ze beschouwen als een bizarre circusattractie, een emotionele ervaring met directe reactie. Je lacht of huilt, je bent verbaasd of ontzet. Maar je kan de films ook zien als een puzzel. Een mysterie dat je aanzet om beelden te verbinden, geluiden te plaatsen en (psychologische of semiotische) verklaringen te zoeken. Of je kan in het spektakel opgaan. Genieten van de manier waarop Lynch geluid en muziek gebruikt, widescreen beelden vult met uitvergrote details, perverse seksualiteit ensceneert en de realiteit tot surrealistische proporties opblaast.

TWIN PEAKS SERIE

De films van David Lynch zijn dan ook zowel populair als intellectueel. Ze doorbreken de tegenstelling tussen hoge en lage kunst. Plezier vloeit voort uit de instelling van de kijker. Wie geen verklaring aangereikt wil krijgen, maakt een unieke en overgetelijke tocht door een droomwereld die zowel vreemd als vertrouwd oogt en klinkt als postmoderne blues. Maar wie alles wil begrijpen ergert zich blauw.

«Gek toch hoe geheimen reizen» (Lost Highway)

Voor David Lynch is «films maken een onderbewust gebeuren. Woorden zitten in de weg. Rationeel denken zit in de weg. Het is niet te stoppen ook al zou je dat willen. Maar wanneer het te voorschijn komt in een soort zuivere stroom, van een soort andere plek, is film fantastisch om vorm te geven aan het onderbewuste. Ik ga volledig op het gevoel af. Een film begint met ideeën. Volg je die ideeën dan weerklinken ze in het onderbewuste van de mensen».

LOST HIGHWAY

Lynch laat geheimen reizen en verkiest «niet te weten wat dingen betekenen of hoe ze geïnterpreteerd kunnen worden, want anders ben je te bang om ze te laten gebeuren. Psychologie vernietigt het mysterie, de magische kwaliteit van film. Dingen kunnen tot neuroses worden herleid en doordat ze genoemd en gedefinieerd zijn verliezen ze hun potentieel voor een eindeloze, mysterieuze ervaring». David Lynch voelt zich «ongemakkelijk bij het praten over betekenissen» omdat «de zingeving voor iedereen anders is» en «luidop praten over iets er soms voor zorgt dat de kracht eruit verdwijnt».

Hij bekommert zich bij dvd-releases dan ook vooral om de kwaliteit van beeld en geluid. Tot audiocommentaar laat hij zich niet verleiden. Slechts de tv-reeks Twin Peaks is voorzien van commentaren, maar dan wel van production designers, regisseurs en scenaristen. Zelfs in de schaarse documentaires duikt Lynch alleen op via archiefinterviews. Medewerkers en acteurs trachten die lacune op te vullen, maar vergroten vaak alleen maar de Lynch-mythe.

BLUE VELVET

Op Blue Velvet staat de meest boeiende documentaire. «Mysteries of love» belicht het ontstaan van het project (een lied en losse ideeën lagen aan de basis), de spanningen tussen Lynch en De Laurentiis (de regisseur kreeg de final cut maar de producent wou het niet op papier zetten), de casting (Isabella Rossellini i.p.v. Helen Mirren), het gebruik van geluid (beelden dicteren klanken) en de eerste samenwerking met zijn ondertussen vaste componist Angelo Badalamenti.

Medewerkers en acteurs vertellen trivialiteiten (wat Dennis Hopper inademt via zijn masker) maar trachten ook de werkwijze van Lynch te becommentariëren (persoonlijke beelden, omgang met acteurs). Een kort fragment van «Siskel and Ebert» illustreert hoe moeilijk de filmkritiek het met Blue Velvet had. Het materiaal dat werd verwijderd bij het inkorten van de 4 u durende ruwe montage is spoorloos. Een montage van setfoto’s geeft ons echter een indruk van wat verdwenen is: o.m. scènes die de onschuld van het hoofdpersonage doorprikken en bizarre beelden van een stripteaseuse met flikkerlichten op haar borsten.

TWIN PEAKS: FIRE WALK WITH ME

De Twin Peaks-box bevat vier schijfjes, waarvan een met extra’s. We leren omgekeerd spreken in de «Red Room» en ontdekken hoe de «damn good coffee and pie» drommen toeristen naar de locatie lokte. Producent en medebedenker Mark Frost laat slechts los dat de vloedgolf «cliffhangers» in de slotepisode van het eerste seizoen een truc was om ABC tot een vervolg te verplichten. In «An Introduction to David Lynch» herhaalt de cineast zijn afkeer voor analyse en voor filters tussen wat hij wil doen en wat hij doet. Medewerkers praten over de rol van toeval en over het tragische verhaal dat schuilging achter gekke gebeurtenissen. Ze benadrukken de gedurfde aanpak van Lynch: scènes zonder context, vreemde personages, verontrustende beelden… Er is echter een link tussen vorm en inhoud want Twin Peaks gaat over «het vreemde dat deel van het leven uitmaakt».

Lost Highway bevat een making of, beelden achter de schermen zonder commentaar en korte interviews van crew- en castleden. Acteur Robert Loggia stelt dat David Lynch een soort cinema maakt dat in Hollywood even shockerend is als het kubisme voor toenmalige conventionele schilders was. Lynch zelf geeft aan dat «muziek moet leven in het verhaal, in de beelden».

MULHOLLAND DRIVE

Het bonusmateriaal van de Mulholland Drive Special Edition dvd is interessanter. «Het grote nergens» neemt je mee voor een fotografische wandeling langs 8 filmlocaties. Filmbeelden en tekstcitaten van Lynch plaatst ze in een context. In aparte interviews praat componist Badalamenti over het bedenken en gebruiken van muziek terwijl huidige Lynch-partner Mary Sweeney het heeft over de organische manier waarop ze voor Lynch monteert. «On the road to Mulholland Drive» vertelt hoe een afgewezen tv-pilot twee jaar later werd omgeturnd tot een bioscoopfilm. David Lynch praat over L.A. als sfeerlocatie («het licht is magisch, het geeft je energie en de indruk dat alles mogelijk is»), de link tussen acteren en geheugenverlies («acteurs geven zichzelf op en worden iemand anders»), de overeenkomsten tussen film en muziek («zoveel is gevoel, intuïtie») en de filmreis van het geheim («je denkt, je voelt en je trekt je eigen conclusies»). Mulholland Drive geeft je volgens Lynch «de kans je te verliezen in een andere wereld».

«Het is een vreemde wereld» (Blue Velvet)

David Lynch heeft een signatuur die altijd opvalt. Of hij nu een koesculptuur ontwikkelt voor een New Yorkse parade, een commercial draait voor «Georgia Coffee» of een film maakt over een oude man die met zijn grasmaaier dwars door de VS rijdt (The Straight Story). Stijl, thema’s en motieven zijn even herkenbaar als bij de Lynch-uithangborden Twin Peaks en Blue Velvet.

THE STRAIGHT STORY

Deze signatuur ontwikkelde Lynch niet gaandeweg. Reeds in zijn langspeelfilmdebuut Eraserhead duiken twee belangrijke thema’s op. Ten eerste het concept dat dromen toegang verschaffen tot een parallelle wereld. De wereld achter een radiator vinden we terug in «The Black Lodge» van Twin Peaks of de «Silencio» club in Mulholland Drive. Terwijl dromen de sleutels vormen van zowel de vreemde werelden als de narratieve structuur van The Elephant Man, Dune, Blue Velvet, Wild at Heart, Twin Peaks – Fire Walk with Me en Lost Highway.

Een tweede thema is de obsessieve aandacht voor biologie. Zowel dierlijke mutaties als menselijke misvormingen worden uitvergroot. Wat in de latere films geregeld terugkeert, soms in combinatie met grotesk geworden lichamelijke functies (plassen, eten en drinken spelen een centrale rol).

WILD AT HEART

«De dingen die verborgen zitten achter de dingen» is een derde vast thema. Onder de «normale» oppervlakte schuilt steevast een macabere wereld. De openingsscène van Blue Velvet reikt de perfecte metafoor aan: een Norman Rockwell-tableau «breekt» wanneer een man door een hartaanval wordt getroffen en we onder het gras waarop hij valt in close-up monsterachtige insecten zien. Voor Lynch gaat Blue Velvet «over het zieke dat schuilgaat onder de buitenlaag van – naar het schijnt – een prachtige wereld. De film weerspiegelt de voordat verschrikkingen de kop opsteken».

Die donkere wereld vol geheimen voert hij ook op in Twin Peaks, Wild at Heart, Lost Highway en Mulholland Drive. En wanneer dat vreemde universum niet centraal staat, zoals in de road-movie The Straight Story, maakt het toch onverwachts zijn opwachting. Wanneer een hysterische vrouw in een wijdse vlakte al voor de dertiende keer op een hert botst. Monotomie en normaliteit zijn meteen doorbroken.

INLAND EMPIRE

Voorts vallen er nog talloze thema’s op. Zo is er de Hitchcockiaanse ontdubbeling: er zijn alter ego’s (de professor en de circusuitbater in The Elephant Man), dubbelgangers (de broers in The Straight Story), blondines en brunettes (Blue Velvet, Lost Highway, Mulholland Drive) reïncarnaties (Twin Peaks) en geesten (Wild at Heart). Er is ook nog het industriële kader, elektriciteit als levenskracht en vuur als voorbode van de dood. Zonder de terugkerende motieven te vergeten: rode gordijnen, straatborden, honden, letters, hout, afsluitingen, portretten, tuinen, oren, roodborstjes, podia, sterren, wind, koffie, eten, …

«Het is allemaal een illusie» (Mulholland Drive)

De thema’s en de stijl van David Lynch zijn vervlochten met het concept tijd. Tijd bepaalt de narratieve structuur van zijn films. Bij Lynch heeft tijd geen lineair of circulair karakter. Toekomst, verleden en heden zijn bouwstenen van een puzzel zonder rechtlijnige breuklijnen. In de aanvang van Lost Highway hoort een personage via een parlofoon (zonder dat we de spreker zien en terwijl de luisteraar zijn vinger op de «speak» knop houdt) «Dick Laurent is dead», om daarna vast te stellen dat dat pas later zo zal zijn. Na een tocht door zijn fantasiewereld, op de vlucht voor moord, wordt hij boodschapper zonder dat de cirkel wordt gesloten.

TWIN PEAKS SERIE 2

Wanneer in Mulholland Drive Diane/Betty in de limousine de plaats van Camilla/Rita inneemt krijgen we evenmin een herneming van een vroegere scène. De trajecten lopen niet evenwijdig en dromen halen de tijd door elkaar. Tijd en dromen breken, creëren doorgangen via «pandora-dozen», maar stoppen nooit. Het geruststellende «het is maar een droom» ontbreekt, al blijft alles wel een illusie. Vandaar dat Twin Peaks alsmaar nieuwe mysteries creëerde en Fire Walk with Me zowel een prequel als een sequel was.

De stijl van David Lynch heeft diverse roots: schilderkunst (oog voor detail), Hollywood melodrama (pathos en statische enscenering), stomme film (expressionistische gebaren), surrealisme (dromen). Lynch gebruikt nadrukkelijk kleur om elke film een eigen look te geven (donkerblauw en paars voor Blue Velvet, groen en bruin voor Twin Peaks) en zowel geluid als muziek om sfeer te scheppen. Kleur, geluid en (vaak etherische) muziek worden zo aangewend dat ze scènes domineren (de klassieke hiërarchie wordt doorbroken) en het verhaal voortstuwen.

TWIN PEAKS SERIE 3

Terwijl taal wordt vastgelegd en gemanipuleerd op zoek naar nieuwe betekenissen en oude geheimen. In Twin Peaks verslaat FBI-agent Cooper zijn tocht door een woud van tekens, een wereld vol trivialiteiten en illusies, via een dictafoon. Als gids voor de onzichtbare toeschouwer Diane. David Lynch zelf is meer een reisgezel. Een vriend die ons meeneemt in zijn aanstekelijke droomwereld. Lynchtown, USA.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in Film & Televisie, n°528, januari 2003)

MULHOLLAND DRIVE

THE ELEPHANT MAN
(RCV)
Film: **** / Extra’s: O

DUNE
(BOXXZ)
Film: * / Extra’s: O

BLUE VELVET
(MGM)
Film: **** / Extra’s: ***

TWIN PEAKS – The First Season
(Paramount)
TV-reeks: *** / Extra’s: ****

TWIN PEAKS: FIRE WALK WITH ME
(A-Film)
Film: ** / Extra’s: O

LOST HIGHWAY
(A-Film)
Film: **** / Extra’s: **

THE STRAIGHT STORY
(FilmFour Video )
Film: *** / Extra’s: O

MULHOLLAND DRIVE
(A-Film)
Film: **** / Extra’s: ***

DAVID LYNCH