Jonathan Demme: Echt, emotioneel en empathisch

Bij Demme vielen twee filmtitels, The Silence of the Lambs en Philadelphia, en een verwijzing naar “concertfilms van o.m. Justin Timberlake.” Justin Timberlake! En dus niet de oude knar en Monsanto-opposant Neil Young, met wie de grote muziekliefhebber die Demme was drie documentaires maakte: Neil Young: Heart of Gold, Neil Young Trunk Show en Neil Young Journeys.

THE SILENCE OF THE LAMBS

Het blijft ons verbazen hoe gezwind veel traditionele media met de door de gigantische, globale marketingmachine gecreëerde ‘waan van de dag’ meehollen. Daarbij vlotjes walsend over filmmakers die staan voor menselijke cinema; voor films waar authenticiteit, emoties en empathie centraal staan. Net de cineasten die met hun werk zorgen voor tranen in de ogen, een brok in de keel en plezier waarvoor geen naam bestaat. Regisseurs die zich met menselijke cinema waardige erfgenamen tonen van de Franse iconische regisseur Jean Renoir voor wie elke nieuwe film een verder bewijs moest zijn dat “elke mens zijn redenen heeft.” En zijn waardigheid. Filmmakers zoals de anno 1944 in New York geboren Jonathan Demme.

PHILADELPHIA

Film is emotie

Alhoewel we Jonathan Demme tijdens verschillende filmfestivals ontmoet hebben, kunnen we moeilijk zeggen dat we hem persoonlijk kenden. Alleen bewaren we goede herinneringen aan deze vriendelijke, gepassioneerde en erudiete man. Zoals die keer dat we hem in Le Café de la Mairie in Deauville (heel typerend een brasserie waar de plaatselijke bewoners komen eten en geen duur restaurant) vroegen of hij de badge “It’s only a movie” (waarmee hij pronkte tijdens de draaiperiode van Something Wild) nog droeg tijdens opnamen. Demme somde ons op wat echt belangrijk was in het leven: mensen, mensen en mensen. En cinema, dat is “emotions in motion”.

SOMETHING WILD

Na even een carrière als dierenarts overwogen te hebben begon Demme in de jaren zestig te werken als rockjournalist en persattaché. Zo begeleidde hij de Franse cineast François Truffaut bij diens eerste bezoek aan Amerika. Maar net zoals bij generatiegenoten als Francis Coppola, Martin Scorsese en Joe Dante verliep Demme’s kennismaking met de filmindustrie via trashfilmproducent Roger Corman.

Bij zijn regiedebuut Caged Heat in 1974 paste Demme meteen de gouden regels van de koning van de B-film toe: zorg ervoor dat het publiek altijd empathie ervaart voor de personages, waak ervoor dat het oog van de kijker altijd volgt anders haakt zijn geest af en zoek telkens goede redenen om de camera zoveel mogelijk te bewegen. Maar Demme legde meteen ook een eigen accent: dit vrouwengevangenisdrama werd in zijn handen meer dan exploitation cinema, een dubbele bodem zorgde voor een dosis maatschappijkritiek. Die lijn trok hij door in brutale en verontrustende B-films zoals Crazy Mama en Fighting Mad. Wreedaardige, donkere films over een brutale, sombere wereld.

MELVIN AND HOWARD

Meer passie dan ego

Demme sloeg snel zijn vleugels uit en ontpopte zich in de jaren tachtig tot een onafhankelijk filmmaker met ‘kleine’ films zoals Handle with Care, de Hitchcock-ode Last Embrace en historische drama’s zoals Melvin and Howard en Swing Shift. Films met zijn signatuur: een tedere behandeling van personages, een verrassend gebruik van stijl- en toonbreuken, humor, morele verhalen verteld vanuit een open geest en gedragen door muziek, een dynamisch maar functioneel cameragebruik. Persoonlijke cinema zonder egotripperij. Want “wie het publiek niet in gedachte houdt kan beter home movies gaan draaien” benadrukte Demme.

MARRIED TO THE MOB

Hij trekt zich echter weinig aan van etiketten of van commercieel succes. Als filmmaker wil hij gewoon verhalen vertellen en/of (muzikaal) ‘leven’ vatten. Hij gelooft in samenwerking met zijn filmcrew en acteurs, ziet zijn films als uitbundige vieringen van menselijkheid (ook al balanceren ze op de grens van somberheid en vrolijkheid) en vat als geen ander de relatie tussen cinema en muziek.

Demme liet zich niet in hokjes plaatsen en zou in de jaren tachtig, negentig en tweeduizend theatrale horror (The Silence of the Lambs), een drama dat aids en homoseksuelen zichtbaar maakte (Philadelphia), een complex slavernijverhaal (Beloved), een paranoïde politieke thriller (The Manchurian Candidate), een romantische larger than life komedie (Something Wild), een maffe misdaadkomedie (Married to the Mob), een fantasy thriller (The Truth About Charlie), een psychologisch drama (Rachel Getting Married) en een muzikale tragedie (Ricki and the Flash) draaien.

THE MANCHURIAN CANDIDATE

Tussen fictie en werkelijkheid

Maar Demme was ook een van de beste Amerikaanse documentairemakers. Getuige pareltjes zoals de gestileerde Talking Heads-concertfilm Stop Making Sense, de Spalding Gray praat-documentaire Swimming to Cambodia, het portret van de Haïtiaanse activist Jean Dominique The Agronomist, het tour-document Jimmy Carter Man from Plains en de Neil Young documentaires : Neil Young: Heart of Gold, Neil Young Trunk Show en Neil Young Journeys.

STOP MAKING SENSE

“Een fictiefilm probeer ik zo ‘echt’ mogelijk te houden,” benadrukte Jonathan Demme, “terwijl ik in een documentaire de realiteit zo onderhoudend en dramatisch mogelijk tracht te maken. Ik hou van dat verschil én van de afwisseling.” Het is dan ook geen toeval dat al zijn documentaires karaktergedreven zijn. Ook zijn muzikale trips met Neil Young.

Bij Neil Young: Heart of Gold vertrok Demme van de muzikanten. “Opzet was te werken met de energie die van hen afstraalde i.p.v. kunstmatige opwinding te creëren met camerabewegingen of snelle montage,” zei Demme ons in Deauville, “ik koos voor stilstaande camera’s. Met één uitzondering. Het leek me opwindend om met het oog op ‘Comes a time’ die regel te breken. De camera veel laten bewegen paste bij het songthema”.

NEIL YOUNG: HEART OF GOLD

Demme koos voor “het Ryman Auditorium omdat Nashville het mekka van Amerikaanse countrymuziek is, dit droomconcert kon alleen maar dààr plaatsvinden. Het is dé ‘eredienstplaats’ voor countryfans. Neil Young vertelt er het verhaal van Hank Williams, de grootste countryzanger aller tijden, die kampte met drank- en drugproblemen en door Ryman werd ontslagen.

Dat concert kreeg voor Neil een extra dimensie omdat hij Williams authentieke gitaar, die hij al 30 jaar bezit, kon meebrengen. Als symbolisch eerbetoon aan Williams. Kortom, de locatie paste bij een liefdesgedicht aan countrymuziek. Omwille van die emotionele agenda was het noodzakelijk om een aangrijpende ervaring en een ontroerende omgeving te creëren. We gebruikten achtergronden als gevoelsmatige verwijzing naar old times en open ruimtes. Elke song werd verschillend uitgelicht. Allemaal voor die unieke filmervaring die verder gaat dan het vastleggen van een concert”.

NEIL YOUNG: HEART OF GOLD

Deze stilering doet emoties ontstaan uit muziek. Neil Young hypnotiseert ons via zijn stem en teksten, Jonathan Demme zet met mythische achtergrondbeelden én Youngs lichaam de symbolische heroveringstocht van ‘het land’ in. Een melancholische trip naar de roots van ‘country’ countert agressief imperialisme. “Deze film portretteert,” volgens Demme, “een ander Amerika, één dat dreigt te verstikken”.

Een uitspraak die aangeeft dat elke Demme film tegelijk een politiek statement én een intiem portret van fragiele maar energieke mensen is. Zoals elke film illustreert dat Demme overal muziek in vond en dat muziek voor hem alles is. In Rachel Getting Married wordt een huwelijksfeest aangrijpend wanneer een heel persoonlijke boodschap (‘Thank you for marrying me‘) gekoppeld wordt aan een authentieke ‘a cappella’ versie van (wie anders) Neil Youngs ‘Unknown Legend’. Terwijl de muziek er verder voor zorgt dat rauwheid en tristesse in vrolijkheid en een goed gevoel veranderen. Een donker en realistisch verhaal krijgt een optimistisch, quasi idealistisch, slot. Het multiraciale Amerika (gesymboliseerd door een multicultureel koppel) verdrijft zijn demonen in Rachel Getting Married, een hoopvolle film waarmee Demme het tijdperk Obama inzette.

RACHEL GETTING MARRIED

Menselijke interactie in beeld

Maar zoals alle Demme films was het natuurlijk ook een film over menselijke interactie. En over de interactie tussen film en publiek. Het duidelijkst werd dat in het duel tussen Anthony Hopkins en Jodie Foster in The Silence of the Lambs, een verbaal steekspel geritmeerd door blikken. Waarbij de personages, zoals zo vaak bij Demme, ook in de camera kijken en de kijker betrekken bij het spel. De vierde wand wordt doorbroken om te beletten dat de toe-schouwer zijn veilige afstand bewaart. Betrokkenheid die keuzes afdwingt. Verontrusting is niet enkel in horrorfilms een zaak van moraliteit, bewees Demme keer op keer.

THE SILENCE OF THE LAMBS

In het zwaar onderschatte Ricki and the Flash, de laatste speelfilm tussen een resem televisiewerk waarmee Demme zijn carrière afsloot, worstelt de mislukte rockvedette vertolkt door Meryl Streep met een intern conflict. Een strijd tussen persoonlijke (familiale) verplichtingen en artistieke aspiraties. “Het gaat allemaal om emoties” zei Demme. Zijn hoofdactrice benadrukte dat dit een ongewone film is: “Mensen maken gewoonlijk geen films over grote dromen die niet uitkomen, dit gaat niet over succes maar over falen, over wat er gebeurt nadat aspiraties niet lukken.”

RICKI AND THE FLASH

Demme knipoogt naar de road movie, het genre bij uitstek waar Amerikaanse filmmakers een persoonlijke tocht, succes en de Amerikaanse droom mixen. Hij kruidt de mengeling met tragische ervaringen en pijnlijke gevoelens. Maar hij wil vooral ook dat het verhaal authentiek, ècht aanvoelt. “Wat me moesten doen is kijkers laten voelen dat het echt is,” aldus Demme. Hij draaide op locatie, liet de extra’s echt dansen en dwong zijn acteurs om echt te musiceren. “Iets in de ogen en de handen maakt duidelijk dat het echt is”.

RICKI AND THE FLASH

Dat authenticiteit in details schuilt is een van de lessen die Jonathan Demme ons leert. Dat bij emotie- en karaktergedreven (film)verhalen minder ook meer kan zijn, een andere. Of dat filmmakers die zich wegcijferen voor hun onderwerp en personages misschien wel de grootste auteurs zijn. De meest fundamentele les formuleert Philadelphia-acteur Tom Hanks: “Jonathan leerde ons hoe groot het hart van een mens kan zijn en hoe het ons kan leiden bij hoe we leven en wat we doen. He was the grandest of men.”

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen bij DeWereldMorgen.be, 27 april 2017, Jonathan Demme)

JONATHAN DEMME & DAVID BYRNE: STOP MAKING SENSE