De Stanley Kubrick Archieven. Deel 6: Oorlogssatire Dr. Strangelove, or: How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb

apr 22, 2017   //   by Ivo De Kock   //   actueel, drama, genre, komedie, Kubrick, regisseur, thema  //  No Comments

DR. STRANGELOVE

Gentlemen, you can’t fight in here! This is the War Room”  zegt president Merkin Muffley in Dr. Strangelove, or: How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb, Stanley Kubricks hilarische Koude Oorlogssatire uit 1964. “Seen after 30 years, ‘Dr. Strangelove’ seems remarkably fresh and undated – a clear-eyed, irreverant, dangerous satire,” zou criticus Roger Ebert in de jaren ’90 schrijven, “if movies of this irreverence, intelligence and savagery were still being made, the world would seem a younger place.” Zelf herontdekten we Kubricks meesterwerk toen we net voor de millenniumwissel een Columbia-videocollectie recenseerden voor Film en Televisie. Hierbij het stuk, hopelijk even ‘fris’ als de film ook nu nog is.

Stanley Kubrick maakt films die op het collectieve onderbewustzijn inspelen maar haaks staan op de tijdgeest en stilistisch tegen de stroom op roeien. Waardoor ze enerzijds uit evenwicht lijken (de middelpuntvliedende krachten overheersen) en anderzijds complex overkomen (een zondvloed van details, symbolen, hints en dubbele bodems overspoelt de kijker). Waardoor Kubrick ook lijkt te overdrijven. Met op het eerste gezicht té veel ernst (Eyes Wide Shut) of te veel humor (Dr. Strangelove).

DR. STRANGELOVE

Kortom, het tegendraads karakter is een essentieel onderdeel van zijn cinema. Daarom was niet iedereen opgezet toen Kubrick in volle koude oorlog uitpakte met Dr. Strangelove, or: How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb, een bijtende satire waarbij achter de humor enig pessimisme schuilt. Zoals vaak was de motivatie van Kubrick een mengeling van fascinatie en afkeer. Op emotioneel vlak werd Kubrick gedreven door angst: schrik voor nucleaire oorlog (in 1961 was er het Varkensbaai-incident, in 1962 de Cubaanse rakettencrisis) en een groeiend algemeen wantrouwen (mensen, machines en instellingen werden in zijn paranoia onbetrouwbaar).

Maar op intellectueel vlak was Kubrick gefascineerd door de mechaniek van de vernietiging en de destructieve logica van de afschrikkingspolitiek. Het basisidee van het door Peter George geschreven ‘Red Alert’ – een depressieve generaal dreigt, door het lanceren van een nucleaire aanval, de totale vernietiging te veroorzaken – boeide hem dan ook.

Kubrick kocht de rechten van het boek en begon met zijn partner James B.Harris aan het project. Na Lolita waren beiden echter uit elkaar gegroeid; Kubrick zocht nog grotere controle en Harris wou zelf films regisseren, Harris-Kubrick Productions werd opgeheven en Kubrick moest met zijn nieuwe onderneming (Hawk Film) op zoek naar een studio om zijn project onder te brengen. Alleen Columbia geloofde in het filmidee. De studio zorgde voor creatieve vrijheid, economische bescherming (door het verwante project Fail Safe nà Dr. Strangelove, or: How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb uit te brengen) en promotionele ondersteuning (Kubrick mocht zich met de publiciteitscampagne bemoeien).

DR. STRANGELOVE

Maar bij een eerste screening was productieverantwoordelijke Mike Frankovich niet echt opgetogen met het eindresultaat: een zwarte komedie over de totale vernietiging van de aarde. Kubrick verwijderde zelf een slapstick slotscène (een taartengevecht in de War Room vormde een stijlbreuk met de rest van de film) maar de donkere toon bleef bewaard. Voor het publiek geen bezwaar: Dr. Strangelove werd Columbia’s grootste kassucces van 1964.

De film liet mensen lachen en sprak tot hun verbeelding. Zozeer, dat Ronald Reagan jaren later vroeg de (niet bestaande) War Room te zien toen hij voor het eerst het Witte Huis betrad als president. De door Stanley Kubrick en production designer Ken Adam ontwikkelde dramatische architecturale structuur (donker, claustrofobisch en circulair) had zich duidelijk in het onderbewustzijn van het filmpubliek genesteld.

Nog andere elementen van Dr. Strangelove, or: How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb bleven hangen: het beeld van piloot Kong die als cowboy op de vallende atoombom zit, de drie rollen die Peter Sellers vertolkte en de atoombomontploffingen (authentiek documentair materiaal) begeleid door het Vera Lynn-liedje ‘We’ll Meet Again Some Sunny Day’. De film werd ook als zwarte komedie een mijlpaal.

DR STRANGELOVE

De beslissing van Kubrick om ernst te vervangen door satire was nochtans allerminst evident. De filmkijker was al wel vertrouwd met de ‘screwball’ komedie (Howard Hawks) en de sociale satire (Preston Sturges), maar het nucleaire gevaar bleef een taboe-onderwerp én de paranoia omtrent het communistische gevaar uiterst reëel. Het gegeven benaderen als een zieke grap leek Kubrick de enige gezonde aanpak.

Niet alleen werd de angst weggelachen, de heersende politiek-militaire logica kreeg ook nog een serieuze veeg uit de pan. De gekke generaal Jack D. Ripper (alle namen leggen een link tussen seks, mannelijke gewelddadige drift en oorlog) is immers niet de oorzaak maar wel de katalysator van het onheil. Hij sluit zijn luchtmachtbasis af, geeft de Amerikaanse vliegtuigen het bevel Rusland aan te vallen en tracht te voorkomen dat een tegenbevel wordt gegeven (hij alleen kent de code). Ripper zet zo een mechanisme in gang.

Dat de afloop daarvan fataal is (één vliegtuig glipt door de mazen van het net en brengt een Russische reactie op gang) is echter een gevolg van dat mechanisme. Enerzijds de militaire logica die door onstuitbare procedures en losgeslagen militairen wordt uitgedrukt. Anderzijds de machines die een eigen leven gaan leiden vliegtuig, atoombom en Doomsday Machine. De mens is in dat alles een machteloze pion.

Typerend is de scène waarin kolonel Mandrake de code naar de president tracht door te bellen. Een ‘collect call’ mislukt, Mandrake heeft onvoldoende munten, een militair schiet op de cola-machine en wordt door de rebellerende machine met muntstukken en drank belaagd. De mens is zwak en word bedreigd door grotere machten. “You’re gonna have to answer to the Coca-Cola Company” waarschuwt een soldaat.

DR. STRANGELOVE

Er zijn heel wat seksueel geladen beelden (bijtanken vliegtuig, fallus-achtige microfoon van Ripper en de ‘lichaamsvochten’ die hem bezighouden, de bom tussen de benen van Kong, atoomexplosies) en dialogen (generaal Turgidson en zijn ‘secretaresse’, de Russische ambassadeur over zijn president) in Dr. Strangelove, or: How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb. Seks wordt door Kubrick verbonden met irrationaliteit (en agressie).

Het is een gevaar, maar het alternatief is even bedreigend onmenselijk. De ‘vreemde liefde’ van de dokter met nazi-sympathieën is puur functioneel, liefdeloos en mechanisch. De wereld die hij wil heropbouwen is zielloos en even destructief als de vorige. De nachtmerrie blijft duren.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in Film en Televisie, n°497, december 1999)

DR. STRANGELOVE, OR: HOW I LEARNED TO STOP WORRYING AND LOVE THE BOMB:  USA, 1964, 93′; regie Stanley Kubrick; scenario Stanley Kubrick & Terry Southern naar ‘Red Alert’ van Peter George; muziek Lauri Johnson; fotografie: Gilbert Taylor; montage Anthony Harvey; met Peter Sellers, George C. Scott, Sterling Hayden, Keenan Wynn, Slim Pickens, Peter Bull, Tracy Reed, James Earl Jones.

DR. STRANGELOVE

Leave a comment