Dossier Werner Herzog 5: Herzog over zijn onvoltooide Dieter Dengler symfonie

mrt 4, 2017   //   by Ivo De Kock   //   actueel, avontuur, drama, Herzog, interview, portret, regisseur, thema  //  No Comments

LITTLE DIETER NEEDS TO FLY

“Zoals bij de meeste Herzogfilms bleken de opnames van Rescue Dawn een episch avontuur met alle drama’s die je verwacht op het scherm te zien,” getuigt producent Harry Knapp in het persdossier, “werken met Herzog is zoals ijsklimmen in korte broek en zonder veiligheidstouw”. In New Yorker Magazine ging Knapp iets verder: “Er woedde een stille oorlog op de set”. Werner Herzog bleef rustig bij alle tumult rond de ‘companion piece’ van doc Little Dieter Needs to Fly: “Ik ben erin geslaagd om deze (fictie)film uit alle problemen te houden. Op het einde van de rit is dat het enige wat telt: de film die je gaat zien. Over de moeilijkheden moeten we het dan niet meer hebben”.

Wat is de oorsprong van Little Dieter Needs to Fly?
WERNER HERZOG: Op ZDF liep er vanaf 1998 een interessant project; ze produceerden en vertoonden de serie Höllenfahrten. De netwerkmanager tastte af of ik geen aflevering wou inblikken. Dat zat me perfect. Later bleek dat ze eigenlijk iets wilden maken over mijn problemen toen ik Fitzcarraldo filmde en enkele keren in de lik verzeilde.

RESCUE DAWN

Ik ging niet akkoord want navelstaarderij of introspectiezag ik niet zitten. Teleurgesteld counterde ik: ‘Ik denk wel dat ik goeie verhalen voor je heb. Was er geen Duits piloot die ten tijde van Vietnam in het begin van zijn carrière werd neergehaald?’ Little Dieter Needs to Fly werd mijn project.

Toen ik de finale film aan de netwerkmanager toonde viel hij stil. Alvorens hij zich naar het toilet repte zei hij nog: ‘Deze film is zo slecht dat ik nu moet braken’. Goed, het was dus bedoeld voor die populaire serie, op ZDF uitgezonden in prime time. Little Dieter Needs to Fly begroeven ze rond middernacht. Te slecht volgens hen.

De film kende een vreemd leven. Ik hou er zielsveel van, hij ligt me even na aan het hart als het hoofdpersonage Dieter Dengler. Kort na de filmopnames stierf Dieter, maar daarvoor hadden we ellenlange gesprekken. We vonden allebei dat dit document unfinished business was. Vele dingen die ik wist zijn niet in de documentaire geraakt – daarvoor was een fictiefilm nodig. Dus schreef ik een scenario. Dieter stierf en ik maakte Rescue Dawn. Noem het gerust een ‘tweede verhaal’, ‘extensie’ of ‘parallel’. In elk geval maakt die film de onvoltooide symfonie af.

Hoe verliep je eerste ontmoeting met Dieter?
HERZOG: Ik herinnerde me tijdschriftenartikels in het Duitse magazine Stern. In de archieven pluisde ik ze nog eens na en maakte eruit op dat Dieter nog altijd in Californië vertoefde – wellicht in het noorden. Ik verbleef in München, bladerde telefoonboeken door van districten ten noorden van San Francisco én vond een Dieter Dengler.

RESCUE DAWN

Ik belde: geen antwoord. Op het antwoordapparaat hoorde ik echter een sterk Duits accent; ik had hem gevonden! Ik reisde onmiddellijk naar ginder. We keken elkaar in de ogen en hielden terstond van elkaar. We hebben een nogal gelijkaardige levensloop. Beiden zijn we opgegroeid zonder vaderfiguur – hij verloor zijn pa in de oorlog, de mijne was in mijn kindertijd niet aanwezig – en we wisten wat het is om honger te hebben. We hebben ook allebei in de staalindustrie gewerkt.

Dieter aarzelde om z’n verhaal te laten verfilmen, dus gaf ik hem bedenktijd. Na twee weken stond ik terug aan zijn deur, mét een filmcrew. Hij had geen keuze meer! En hij stuurde me niet huiswaarts…

Little Dieter Needs to Flyis de enige documentaire die je opnieuw bezoekt via een fictieproject.
HERZOG: Ik waarschuw je: Little Dieter Needs to Fly is volgens mij geen documentaire. Te veel is verzonnen. Alle dromen van Dieter sproten bijvoorbeeld uit mijn verbeelding voort. Veel is in scène gezet en gestileerd. Maar altijd en immer om een diepere waarheid bloot te leggen, een Ecstacy of Truth. Dieter begreep dat en volgde me daarin. Ik zou dus zeggen: Little Dieter Needs to Fly bevat de harde kern van Dieters verhaal maar tegelijk is de film hoogst inventief en gestileerd.

RESCUE DAWN

Dieter en jij beseften dat de documentaire tekortschoot. Welke aspecten bleven onbelicht en hoe leidden ze tot de fictiefilm?
HERZOG: Tijdens de opnames wisten we al dat de documentaire een onaffe zaak was. Eigenlijk is dat Dieters fout want hij wilde nooit een slecht woord over zijn kompanen kwijt. Een voorbeeld. In de film zegt Dieter dat er tussen de gevangenen onenigheid was of ze al dan niet zouden ontsnappen. Pas toen ze de bewakers afluisterden en hoorden dat deze van plan waren om hen te vermoorden, zaten ze in hetzelfde schuitje en waren ze het eens dat ze er weg moesten.

De waarheid luidt anders. Toen we die scène hadden opgenomen vroeg ik aan Dieter wat de ‘onenigheid’ was. Voor de camera wou hij het niet gezegd hebben maar ze haatten elkaar zo intens dat ze elkaar de nek hadden omgewrongen mochten ze niet gekruishandboeid zijn.
Dat is een straf, wondermooi stukje verhaal. In Rescue Dawn zié je de conflicten, het wantrouwen, en hoe vriendschap en loyaliteit ontstaan en verdwijnen.

De fictiefilm is uiteraard veel geconcentreerder; we vertellen over Dieters eerste missie waarbij hij na veertig minuten boven Laos wordt neergeschoten, om later te ontsnappen en te worden gered. Een half jaar wordt samengebald terwijl de documentaire poogt te onderzoeken hoe zijn leven er, jaren na de ontsnapping, uitziet. Maar elke vezel in mijn lijf vertelde me dat ik Rescue Dawn moest maken. No matter what. Te veel was zelfs nog niet aangeraakt in de ‘documentaire’ – ik gebruik deze term allèèn tussen haakjes.

En ik hield ervan om samen te werken met jonge acteurs; de besten van hun generatie. Uiteindelijk hebben we de fictiefilm gedraaid met een bedrijf dat toen nog niet eens bestond. Met een producent die nachtclubs beheerde, ooit trucker was, en een beloftevolle studiecarrière liet schieten om wereldkampioen te worden in kickers – baby football, je weet wel. Hij is dat effectief tweemaal geworden!

Goed, dat was dus onze producent. We hadden constant problemen maar ik heb de film kunnen redden. Ik moést hem dan ook maken.

Documentaires gaan over feiten of pretenderen daarover te gaan. De jouwe niet.
HERZOG: Feiten vind ik niet bijster interessant. Bovendien bestaan er al te veel slechte en middelmatige documentaires. Je ziet ze elke avond op tv. Ze zijn saai en feiten georiënteerd; het is niet the real thing. Als je louter op feiten aast, dan zou het boek der boeken de telefoongids zijn! Feiten zijn niet boeiend, alvast niet voor een poëet. Daar is een reden voor: feiten zijn krachtig maar kunnen alleen maar normen creëren.

Ze hebben een normatief vermogen en kunnen je niet verlichten. Ze geven geen dieper inzicht in dat wat we vergeten zijn van films te verlangen: iets vreemd, illusoir en moeilijk te vatten, namelijk de waarheid. We vergaten iets waarachtigs in films te zoeken, iets dat je
onmiddellijk herkent, net alsof je een gedicht leest of naar geweldige muziek luistert. Het slaat in als een bliksem in je lijf en als gevolg krijg je momenten van Ecstacy, van verlichting. Ik zoek zowel in mijn ‘documentaires’ – quote, unquote – als in mijn fictiefilms naar deze Ecstacy of Truth, een ecstatic truth. Daar schreef ik een kort, bizar manifest over. Volgens mij onderscheidt dat mij van mainstream documentaristen.

Pas die ‘Ecstacy of Truth’ eens toe op Little Dieter Needs to Fly?
HERZOG: In Little Dieter Needs to Fly kan je de diepere ervaring van de waarheid slechts bereiken via fabricatie, vondsten, fantasie. Ik geef enkele voorbeelden. Toen ik Dieter voor het eerst een bezoek bracht wandelde ik zijn huis binnen en stuitte vrij onmiddellijk op een muur met een achttal schilderijen met open deuren.

Toen ik hem vroeg waarom die er hingen antwoordde hij kurkdroog dat het een goeie deal was geweest want elk schilderijtje kostte maar 10 dollar (lacht). Toen ik zei ‘maar Dieter, ben je je er van bewust dat er op elk schilderij een open deur staat?’ bekeek hij ze nog eens en antwoordde ‘ja, inderdaad’. Hij had het door. Opeens liet hij vallen dat de mogelijkheid om een deur te openen en te sluiten voor hem vrijheid symboliseert. Dat was het dan!

De volgende dag legde ik hem uit dat we een scène zouden draaien waarin hij die waarheid intensifieerde en zichtbaar maakte. Ik schreef de scène uit en regisseerde ze: hij zou met de auto aankomen en de poort openen en sluiten. Vervolgens zou hij de deur van de woning openen, sluiten en nog eens van binnenin openen. En dat terwijl hij mijn scriptlijntje afdreunt. Maar geloof me: dát is Dieter Dengler in zijn meest intense vorm!

Toen ik de film monteerde vroeg hij me of die scène er niet te stom uitzag ‘voor familie en vrienden’. Ik reageerde: ‘Dieter, het verlicht ons,
het is zo intens, het is de ecstatic truth. Voor jou is dat de Ecstacy of Truth’. Hij bekeek me, en dacht me te begrijpen. Een ander voorbeeld zijn de droomsequenties met de boot. Ik vaarde met Dieter op de Mekong-rivier. Opeens zagen we legerteams voor een bootrace oefenen.
Ik draaide me om want dat moest ik filmen. Het had iets met Dieter te maken – alleen wist ik niet wat. Later spoorde ik hem aan om daar rond samen een droom te verzinnen. We verzonnen er eentje, maar het is wèl die van Dieter!

Ook het slot is een schoolvoorbeeld. Het ís zo dat de cockpit van een vliegtuig voor Dieter de enige veilige plek is. Het eerste wat zijn vrienden deden nadat hij recupereerde van zijn bijna-dood-ervaring is hem tot in een cockpit meeslepen. Daar voelde hij zich goed. Dus nam ik Dieter mee naar Tucson, Arizona. Hij wist niet dat het daar een grote begraafplaats is (The Airplane Graveyard) van zo’n 40.000 à 50.000 vliegtuigen!

Dieter had er nooit van gehoord maar ik zei ‘we gaan daarheen want dát is jouw paradijs’. Tienduizenden cockpits, moet je weten! Opnieuw zei hij: ‘Ja, ik denk dat ik je snap’. Om al die redenen is Little Dieter Needs to Fly geen documentaire in de gebruikelijke betekenis. Weet wel dat alles wat Dieter over zijn helletocht vertelt juist is; daar heb ik uiteraard niet aan geraakt.

Wat maakt van Christian Bale de perfecte Dieter Dengler?
HERZOG: In mijn casting heb ik nooit een fout gemaakt. Wat maakt Klaus Kinski de juiste Aguirre? Wat maakt Bruno S. de juiste Kaspar Hauser? Wat maakt Christian Bale de juiste Dieter Dengler? Hij was de enige én de beste. Mijn hart deed daar geen twijfel over bestaan. Zoals iedereen maak ik fouten, maar niet als het op casting aankomt.

Er zijn ook vele fysieke gelijkenissen. De jonge Dieter Dengler was net zoals Bale lichtjes naïef, charmant, optimistisch, ongemeen knap
en aantrekkelijk voor vrouwen. Stuk voor stuk kwaliteiten die Christian Bale op het scherm kan overbrengen. Het was zonneklaar dat de rol naar hem moest gaan. Ik contacteerde hem, hij hield van mijn films en wou graag samenwerken.

Toch duurde het drie à vier jaar om Rescue Dawn van de grond te krijgen; niemand wilde er een dollar in investeren. Toen zei ik hem: ‘Ofwel komt de film er met jou, ofwel komt hij er niet’. Niemand zag iets in het project én er was een ster nodig om de financiering rond te krijgen. Typisch stupide Hollywood. Dan speelde hij in Batman Begins. Dat was de trigger. Al die tijd bleef ik hem loyaal en hij mij. Ik ben gezegend met Bale én Steve Zahn én Jeremy Davies. Allemaal bijzondere talenten.

11 JANUARI 2007 – BRUSSEL

IVO DE KOCK & JULIE DECABOOTER

(Artikel verschenen in Herzog-dossier FILMMAGIE, n° 585, mei-juni 2008)

WERNER HERZOG

 

Leave a comment