Xavier Dolan: Van moedermoord tot het einde van de wereld

XAVIER DOLAN

De Franstalige Canadese filmmaker-acteur Xavier Dolan (° 1989) is een fenomeen. Op nog altijd maar 27-jarige leeftijd heeft de wonderboy zes langspeelfilms op zijn naam staan, bulkt zijn trofeeënkast van de filmprijzen en plant hij met zijn volgende, de Engelstalige Jessica Chastain-film The Death and Life of John F Donovan, de verovering van Amerika. Ook al slaagde het plan om met zijn recentste, Juste la fin du monde, uit het arthouse circuit te breken niet echt. Ondanks de, voor de Franstalige markt, sterrencast (Marion Cotillard, Lea Seydoux en Vincent Cassel). “De inzet mag dan hoog zijn, ik ben niet bang, ik ga niet falen” verzekert de creatieve duizendpoot (Dolan acteert, regisseert, schrijft, monteert en doet ook de kostuums). Zoveel is duidelijk, Xavier Dolan is een lefgozer én een rastalent.

Maar ook al is Dolan erg zelfbewust en gebeten door de filmmicrobe, hij is niet blind voor de impact van zijn persoonlijke ontwikkeling en van het medium op zowel de films die hij maakt als het leven dat hij leidt. “Filmmaken is geen bevrijdende activiteit,” zegt Dolan, “het slorpt veel van je krachten op en werkt enkel tijdelijk bevredigend. Het is vaak een ondankbare bezigheid. Wanneer je zoveel tijd en energie in een film investeert wil je niet dat hij door 40.000 mensen gezien wordt. Dat is gewoon niet genoeg. Je droomt van meer.”

XAVIER DOLAN – Tom à la ferme

Dat belet niet dat Dolan ook na J’ai tué ma mère, Les amours imaginaires, Laurence Anyways, Tom à la ferme en Mommy nog altijd met de intensiteit en het aanstekelijke enthousiasme van een debutant filmt. Dat blijkt de hysterische toon van Juste la fin du monde, een huis clos gedreven door verbale duels van langs elkaar heen pratende familieleden. Toch is Dolans adaptatie van Jean-Luc Lagarces gelijknamige toneelstuk, een hedendaags ‘A la recherche du temps perdu’, ook een erg volwassen en evenwichtige film die tragedie en komedie verstrengelt. Net zoals pijn en levenslust, melancholie en uitbundigheid.

Vertrouwde zaken in het ‘oeuvre’ waar Dolan ondertussen al kan op terugkijken. En terugblikken doet de filmmaker. Om sterker te evolueren. Toen hij zijn vijfde film, Mommy, voorstelde sprak Dolan over “mijn meest persoonlijke werk op meer dan één niveau” en maakte hij een kritisch bilan op van de beginfase van zijn filmcarrière.

XAVIER DOLAN – Mommy

“Technisch gezien is Mommy de apotheose van alles wat ik tot nu toe over het maken van films geleerd heb,” aldus Dolan, “op verhaaltechnisch vlak komen alle ideeën en principes die ik sinds mijn achttiende probeer te verfijnen hier samen. Ik ben intussen ook een volwassen man geworden en dat vindt zijn weerslag in de film; sommige kortstondige fratsen of pretentieuze stilistische tics waren duidelijk het bedenksel van een tiener of in ieder geval van iemand die nog niet volwassen was, dingen die voortkwamen uit de euforie van m’n eerste seksuele ervaringen.”

Dolan heeft het hier over de ‘kijk mama, zonder handen’ reflex van jonge filmmakers. “Ik heb in het verleden verschillende beeldtrucjes en stilistische keuzes gemaakt die de kijkers misschien hebben kunnen afleiden van waar het werkelijk om draait: de personages en het verhaal,” klinkt het ontwapenend eerlijk, “ik heb geprobeerd dat in Mommy te vermijden en dat is dan ook een van de redenen waarom het beeldformaat vierkant is.

Juste la fin du monde

Zo word je als kijker gedwongen om naar het midden van het scherm te kijken en kijk je de personages direct in de ogen”. Het geeft aan dat Dolan denkt en werkt met filmische middelen wat er voor zorgt dat zijn artistieke coming-of-age ook cinematografisch interessant is. Xavier Dolan mag dan geëvolueerd zijn en zich blijven ontwikkelen, de tocht naar Juste la fin du monde en The Death and Life of John F Donovan blijft boeiend en leerrijk voor cinefielen.

Debuteren in stijl

“Ik kan niet van mijn moeder houden en ook niet nièt van haar houden. Er zijn honderden mensen van wie ik meer hou” zegt Hubert Minel, de protagonist van J’ai tué ma mère (2009). Een repliek die de toon zet van een even claustrofobisch als beklemmend coming-of-age relaas waarmee de nog geen 20-jarige regisseur, producent, monteur en acteur Xavier Dolan ophef maakte tijdens het festival van Cannes in 2009. Van de nevensectie Quinzaine des Réalisateurs zou hij de volgende jaren bliksemsnel evolueren naar de hoofdsecties van het festival.

J’ai tué ma mère

De worsteling met artistieke aspiraties, de zoektocht naar seksuele geaardheid, de wonden geslagen door familiale relaties en de confrontatie met vriendschap en afwijzing werden de rode draad door zijn oeuvre. J’ai tué ma mère lijkt eerst een familieoorlog (waarbij zoonlief genadeloos inhakt op een moeder die hij zegt te misprijzen en te haten) maar na een tijdje blijkt woede affectie te verbergen. Hoogtepunt is de scheldtirade waarmee de geplaagde moeder Chantale (Anne Dorval) het schoolhoofd op zijn plaats zet wanneer die haar status als alleenstaande moeder ziet als een verklaring voor het weglopen van haar homoseksuele zoon.

En op Huberts vraag “Wat wanneer ik vandaag zou sterven?” antwoordt Chantale “Dan sterf ik morgen”. Langzaam evolueert het drama naar een tragedie met komische accenten. Wanneer Hubert zegt “ik was niet in de wieg gelegd om geboren te worden” repliceert zijn vriendin Julie “misschien was je moeder niet in de wieg gelegd om een zoon te hebben.” Je moet het doen met de kaarten die het leven je bedeeld is de boodschap van een debuut dat aanvoelt als een emotionele schreeuw.

J’ai tué ma mère

Een dartele, gestileerde liefdesfantasie

Bij zijn tweede passage in Cannes reageerden sommigen verbaasd op het schijnbare zelfvertrouwen van Dolan. “Het is geen zelfvertrouwen,” reageerde de onafhankelijke filmmaker, “het is onwetendheid omdat ik jong ben”. Les amours imaginaires (2010) gaat volgens hem over “de amoureuze illusie, over het idee, de ideologie. Alles ligt aan de oppervlakte, het is een droomwereld, een fantasme.”

Dolan speelt een jonge homo die met zijn beste vriendin vecht om de gunsten van een narcistische verleider. De twee worden gedreven door fantasie en jaloezie terwijl het object van hun verlangen ongrijpbaar mysterieus blijft. Dolan stemt stijl en inhoud op elkaar af. De rauwe stijl en hysterische toon van zijn naturalistisch debuut wordt ingeruild voor stilering en een droomachtige, surrealistische en ludieke sfeer die beter past bij het idealiseren van een geliefde. Ook de stijlbreuken zijn verankerd in het onderwerp van Les amours imaginaires. Het begint luchtig maar wanneer afwijzing op het voorplan treedt, wordt de malaise alsmaar sterker en de euforie alsmaar meer getemperd. Illusie wordt desillusie, hoop vertwijfeling, plezier pijn.

Les amours imaginaires

Dolan varieert toon en tempo, wisselt visuele referenties af met literaire verwijzingen, gebruikt muziek om het verhaal van deze verhaalloze film te doen evolueren, injecteert getuigenissen over liefde van personages die buiten het verhaal staan en werkt met kleursymboliek, stroboscopische effecten en lyrische beeldvertragingen. Moderne filmtechnieken die de toeschouwer even uit het verhaal halen om via de amoureuze obsessie van de personages opnieuw bij klassieke romantische cinema te belanden en gedreven door muziek, kleurgebruik en ritme weg te dromen.

Een ambitieus, romantisch melodrama

Met zijn derde, Laurence Anyways (2012), bewandelt Dolan verder het pad van het ‘onmogelijke liefdesverhaal’. Na de verstoorde zoon-moeder liefde (J’ai tué ma mère) en de onbeantwoorde liefde (Les amours imaginaires) kunnen in Laurence Anyways twee idealistische en marginale jong-volwassenen liefhebben niet verzoenen met leven. Dolan focust op het leven en het lijden van Laurence, een professor filosofie die zich nooit man heeft gevoeld en vrouw wil worden. Maar met behoud van zijn persoonlijkheid om te vormen, Laurence blijft Laurence.

Laurence Anyways

Met humor en empathie toont Dolan hoe het jarenlange proces zijn leven omgooit. Hoe collega’s, vrienden en familie het laten afweten. Hoe de relatie tussen Laurence en Frédérique ondanks de immense liefde pijnlijk onleefbaar wordt. Hier belanden we in het tragische melodrama. Liefde kan dan wel blijven bestaan; ze redt niet. Identiteit is meer dan een kwestie van geslacht. Dolan vat zijn koppel in beeldkaders vol claustrofobische intimiteit en schrikt niet terug voor een metaforische tranenvloed hier en daar. Erg gestileerd maar ondanks Dolans eigen reserves wordt dit nooit de spielerei van een jonge snaak. Alles staat in functie van het verhaal en de emoties. Een teken van talent en volwassenheid.

Een nachtmerrieachtige, psychologische thriller

In de toneeladaptatie Tom à la ferme (2013) wordt liefde op de proef gesteld door het geweld en de onverdraagzaamheid waar wie uitkomt voor zijn homoseksuele geaardheid mee te maken krijgt. Vertrouwd terrein voor Dolan maar hij blijft verrassen door opnieuw van toon, stijl en genre te wisselen. Ditmaal kiest hij voor een verontrustende psychologische thriller die draait rond de sadomasochistische confrontatie van twee mannen en de verstrengeling van (onderdrukte) seksualiteit en (onderhuids) geweld.

Tom à la ferme

Opnieuw is Dolans film in zijn directheid en rauwheid heel modern maar voelt de emotionele onderstroom erg klassiek aan. Tom à la ferme is een ode aan Alfred Hitchcock, althans aan de films van de Britse grootmeester Alfred Hitchcock die doorgaans als zijn ‘ziekere thrillers’ worden beschouwd. De afdalingen in gestoorde geesten Marnie en Frenzy; staaltjes van ambigue en intrigerende cinema. Met in Tom à la ferme psychologische terreur, homofobie, een dysfunctioneel gezin, doden en levenden die verbonden blijven door leugens en verlangens.

Plus een variatie op Dolans favoriete thema: liefde als nachtmerrieachtig verzinsel. Zoals steeds haken stijl en inhoud in elkaar. Het verhaal van de onevenwichtige personages is er een vol wisselende stemmingen. Na een beklemmende suspense scène volgt een hilarische scène (een tangodans van de rouwende Tom en de tragische macho Francis). Dolan rekent ook af met onverdraagzaamheid en homofobie maar zonder te demoniseren. Hij viseert geen individuele homohaters maar het systeem van angst, haat en repressie dat de homo-vijandige sfeer creëert en zowel de homo als de homofoob in een gruwelijke gevangenis opsluit.

Tom à la ferme

Een existentiële moeder-zoon crisis

Net zoals J’ai tué ma mère gaat zijn vijfde film Mommy (2014) over een moeilijke moeder-zoon relatie. Maar de invalshoek verschilt. In zijn debuut toonde Dolan ons de blik van een adolescent terwijl hij ditmaal een moeder observeert. Daarbij verandert de woede-granaat van een puber in een emotionele splinterbom die moeder én zoon tot ontploffing brengen. Het verhaal speelt in een nabije toekomst waar een Canadese wet ouders toelaat hun onhandelbare kinderen te plaatsen in een gesloten psychiatrische instelling.

Mommy

Wanneer weduwe Diane haar zoon Steve, een ADHD-patient, weer onder haar hoede neemt, wordt ze het slachtoffer van zijn agressie. Tot een overbuur zich over moeder en zoon ontfermt. Plezier en geluk komen om de hoek kijken maar de realiteit dient een mokerslag toe. Andermaal stemt Dolan zijn vorm af op de inhoud. Zo creëert hij met een vierkant beeldformaat een verstikkende, beklemmende sfeer terwijl muziek de emoties van de personages vertaalt. Wat leidt tot een zinderend psychodrama, een visuele en muzikale rollercoaster die zorgt voor een emotionele draaikolk die iedereen destabiliseert.

Waardoor het moeilijk wordt om onverschillig te blijven bij dit donker maar hoopvol melodrama over heel gewone abnormale mensen. “Ik heb een grondige afkeer van artistieke films die het leven van mensen vertellen, via hun nederlagen,” stelt Dolan, “mensen verdienen het om via meer complexe concepten te worden geschetst dan de clichés verbonden met hun sociale klasse of de etiketten die op hen gekleefd worden. Ze verdienen dromen en emoties. Daarom wou ik een film maken over winnaars, wat er ook men hen gebeurd aan het slot”.

Mommy

Een apocalyptisch, tragikomisch melodrama

De zesde film van Xavier Dolan, Juste la fin du monde (2016), is een ernstige en volwassen tragikomedie (vol melancholie en pijn) maar de 27-jarige cineast smijt zich nog steeds met jeugdig enthousiasme op de heftige taalstrijd van niet echt communicerende familieleden. Het verhaal draait rond een jongeman die na lange afwezigheid terugkeert naar zijn familie niet om banden te herstellen of trauma’s te genezen maar om zijn nakende dood aan te kondigen.

Juste la fin du monde

Onbegrip, narcisme, frustratie, schuldgevoelens en afgunst zorgen voor een verbale strijd en het besef dat de zoektocht naar de verloren tijd een futiel streven is. Juste la fin du monde is opnieuw een toneelverfilming en had een theatrale praatfilm kunnen worden. Maar Dolans kracht is net zijn vermogen om niet via dialogen maar via het gedrag van zijn personages te communiceren. Hun gelaatsuitdrukkingen en blikken zeggen meer dan de woorden die ze gebruiken.

Voor Dolan een uitgelezen manier om emoties en opvattingen bloot te leggen waarvan de familieleden zich amper zelf van bewust zijn. Zo verandert een hysterisch melodrama in een diepmenselijke tragedie. “De vorm van mijn films is uiterst verzorgd,” zegt Dolan, “maar staat in dienst van een zeer directe, instinctieve emotie.” Die gevoelens bereiken ons via fragiele wezens. Een zich minderwaardig voelende broer, een in stilte lijdende schoonzus, een zus die verdrinkt in bewondering en een moeder die illusies koestert. En de verloren zoon die enkel een outsider kan zijn. Scherp maar liefdevol getekend door een eeuwig jonge Xavier Dolan.

Ivo De Kock

(Artikel verschenen bij MOOOV, E-learning, Xavier Dolan)

Juste la fin du monde

FILMOGRAFIE XAVIER DOLAN

2009: J’ai tué ma mère, dis. Homescreen

2010: Les amours imaginaires, dis. Homescreen

2012: Laurence Anyways, dis. Homescreen

2013: Tom à la ferme, dis. Homescreen

2014: Mommy, dis. Cinemien

2016: Juste la fin du monde, dis. Cinemien

2018: The Death and Life of John F Donovan

Tom à la ferme