De 7 van Michael Cimino: Amerika in alle staten
SUNCHASER
De bittere en cynische toon van de Amerikaanse cinema in de seventies weerspiegelde de morele crisis van het land en werd aangekondigd door de Easy Rider tagline “A man went looking for America and couldn’t find it anywhere”. Vijf jaar na Dennis Hoppers roadmovie uit 1969 startte Michael Cimino met Thunderbolt and Lightfoot zijn zoektocht naar Amerika. Hij vond het land overal; in pijnlijke verhalen, adembenemende landschappen en traumatische ervaringen. Een magische tocht afgesloten met de helende roadtrip Sunchaser.
Met meer melancholie dan bitterheid focuste Michael Cimino (1939-2016) op de in de Amerikaanse cultuur populaire strijd tussen idealisme en zelfkastijding. Na zijn als flop weggezet Heaven’s Gate werd hij een paria, waardoor slechts 7 films op zijn palmares stonden toen Cimino op 77-jarige leeftijd stierf. Twee dagen voor de 4th of July, de nationale feestdag van het land dat hem alles gaf behalve liefde en respect.
MICHAEL CIMINO
Cimino was een man met dromen en een huis vol scenario’s maar helaas een te beperkte filmografie. “Ik heb zeven films gemaakt,” vertelde hij aan Jean-Baptiste Thoret (‘Michael Cimino, les voix perdues de l’Amérique’), “het hadden er acht, negen of tien kunnen zijn. Maar in mijn hoofd heb ik er veel meer gemaakt. Dat doet vaak pijn. In de tijd van Ford kon men meerdere films per jaar maken, dat leverde niet altijd meesterwerken op maar was minder brutaal dan de huidige situatie. Victor Fleming draaide Gone with the wind en The Wizard of Oz in een jaar, dat is een gedroomde situatie”. Tot zijn spijt kwamen droomprojecten zoals adaptaties van André Malrauxs ‘La Condition humaine’, Ayn Rands ‘The Fountainhead’ en Frederick Manfreds ‘Conquering Horse’ er nooit. En tot zijn frustratie moest hij leren leven met verminkte versies van Heaven’s Gate, The Sicilian en Desperate Hours.
HEAVEN’S GATE
Na studies aan Yale en een reclamejob trok New Yorker Cimino naar Los Angeles op een ogenblik dat ‘New Hollywood’ kansen gaf aan jongeren. Ook al hadden ze, zoals Cimino, geen filmopleiding genoten. Cimino schreef scenario’s (Silent Running, Magnum Force) en bezorgde een eigen script aan Clint Eastwood. Diens steun leidde tot zijn regiedebuut Thunderbolt and Lightfoot.
1974: Thunderbolt and Lightfoot
“Wanneer je mijn films wil begrijpen, moet je de landschappen zien van mijn Amerika, van de locaties waar ik draaide,” aldus Cimino, “de immense luchten van Montana en de eerste sneeuw in de bergen van Colorado.” De natuur is belangrijk voor hem. Vaak openen zijn films met beelden van bergen in Colorado (Desperate Hours, Sunchaser), ruwe landschappen in Montana (Thunderbolt and Lightfoot) en Wyoming (Heaven’s Gate), een bosrijk industrieel gebied in Pennsylvania (The Deer Hunter) of stedelijke architectuur die fel contrasteert de natuur (Year of the Dragon, The Sicilian).
In de roadmovie Thunderbolt and Lightfoot loopt het traject van een een oudere misdadiger (Eastwood) en een jonge avonturier (Bridges) parallel met de expeditie van de ‘ontdekkers’ Lewis en Clark begin 19de eeuw. Wat Cimino herneemt met zijn laatste film Sunchaser. De eerste film is luchtiger dan de sombere ultieme film maar de natuurbeelden zijn wondermooi én dramatisch. Eastwood zag dat het goed was: “Mike, blijf zo filmen; vaak heb ik westerns gedraaid in adembenemende decors die in de zaal wel de backlots van de studio leken. Jij slaagt er in bergen hun majestueus, indrukwekkend karakter te geven”.
THUNDERBOLT AND LIGHTFOOT
Thunderbolt and Lightfoot is een even brutale als hilarische actiefilm die draait rond de vriendschap tussen twee outsiders maar het is vooral ook een melancholische einde-van-een-tijdperk verhaal dat de bedreigde Big Sky landschappen verbindt met een verdwijnende wereld. De MacGuffin is de buit van een overval die Thunderbolt jaren geleden achter een schoolbord verborgen had. De school blijkt verplaatst en op een plakkaat (gedateerd July 4th) lezen we “the one room schoolhouse evokes a vision of a vanished America”. Maar niet enkel een stuk Americana verdwijnt, ook de jonge avonturier sterft vlak na zijn vreugdevolle “we’ve made it, ik voel me net een held”.
1978: The Deer Hunter
Na zijn debuut met een kleine genrefilm wierp Cimino zich op twee in Hollywood niet meteen populaire onderwerpen; de Vietnamoorlog en het leven van de Amerikaanse arbeidersklasse. The Deer Hunter focust op de fysieke en morele vernietiging van drie jonge staalarbeiders uit Pennsylvania (De Niro, Walken en Savage). Het werd een intiem gefilmd fresco, een melodrama zonder pathos dat tegelijk een oorlogsfilm en een home movie was. De tocht door de hel eindigt hoopvol wanneer de in een gemeenschap gesmede banden voor loutering zorgen.
THE DEER HUNTER
Een opdeling in drie grote hoofdstukken (voor, tijdens en na Vietnam) laat ons kennismaken met de personages (“niet de gebeurtenissen maar de personages zijn belangrijk” aldus Cimino) en zorgt ervoor dat alle personages meetellen. Het intieme aspect van deze structuur creëert een gevoel van melancholie. We kijken naar een herinnering, een reeds tot het verleden behorende reis door de psyche van getraumatiseerde burgers. Michael is, net als Ethan Edwards in The Searchers, een man met een missie. Hij wil een in een andere wereld verloren individu terugbrengen. Alleen wil Nick dat niet en creëert Michael net meer onheil. Doordat Cimino via de getraumatiseerde geest van zijn personages naar Vietnam keek ontbreekt elke afstand. Hij kreeg dan ook kritiek voor het ontbreken van een kritische analyse en de clichématige afschildering van de Vietcong. Terecht, dit is niet de ultieme Vietnamfilm. Maar het is evenmin een patriotistisch pamflet. Wanneer de overlevenden ‘God Bless America‘ zingen dan is dat geen uiting van nationalisme maar van het verlangen mensen samen te brengen.
Na een periode van spanningen, ontgoochelingen en frustraties stelt de film de vraag naar de fundamenten, de identiteit en de heropbouw van Amerika. Hoe overleven mensen en een land een ramp? Hoe kan men herbeginnen? Die vragen doen Michael zijn onthaalfeestje negeren. Ondanks of juist door het ‘Welcome home Michael‘ bord. The Deer Hunter gaat niet zozeer over Vietnam maar over de capaciteit van verzet en verwerking van een gemeenschap na een traumatische gebeurtenis.
THE DEER HUNTER
Het is bovendien een van de weinige Hollywoodfilms die de gevoelens en levensomstandigheden van de arbeidersklasse ernstig neemt. Tegelijk linkt Cimino de oorlogsgruwel aan de brutaliteit en verwarring van het dagelijkse leven in een genadeloze samenleving gebaseerd op winstbejag. Door niet enkel af te stappen van de klassieke strijd tussen Goed en Kwaad maar ook de vervreemding, uitbuiting en gewelddadigheid te verbinden met een maatschappelijke structuur levert Cimino een verontrustende, subversieve film af. Ook al omdat hij ons niet onderdompelt in een filmisch never neverland. “Ik schrijf films alsof ik er wil in leven,” stelt hij, “men moet het gevoel krijgen naar de realiteit te kijken en niet naar een verzonnen wereld of iets dat gekopieerd is van een ander regisseur. De verhalen komen van mij, van mensen die ik ken, mensen die echt bestaan zoals de gasten op het Russisch huwelijksfeest. Daarom kan je mijn films niet in een categorie plaatsen, ze lijken op geen enkele andere film”
1980: Heaven’s Gate
“Lunch? This is bigger than lunch”. Gesterkt door het Oscarsucces van The Deer Hunter begon Cimino aan een nog ambitieuzere onderneming: het maken van de beste western aller tijden, een epos dat moest duidelijk maken hoe het er echt aan toe was gegaan. Heaven’s Gate wou, via het verhaal van de Johnson County War (conflict tussen grote veebaronnen en kleine settlers), het portret schetsen van Amerika aan de vooravond van de opkomst van de grote bedrijven. Door Cimino’s perfectionisme liepen de opnamen en het budget uit de hand waardoor studio United Artist besloot in te grijpen. Die tussenkomst had tijdens de montage catastrofale gevolgen, Cimino moest leven met een fel ingekorte versie. Het publiek liet de ‘mislukte film’ links liggen.
HEAVEN’S GATE
Pas na een restauratie van de langere versie in 2012 groeide het besef dat Cimino een meesterwerk zou afgeleverd hebben mocht men hem hebben laten doen. Dat het publiek afhaakte in 1980 heeft veel te maken met het trage ritme, de beperkte actie, de uitgesponnen scènes en impressionistische fotografie van Heaven’s Gate. De extreme vijandigheid van de critici is eerder een gevolg van het ‘on-Amerikaanse’ karakter van deze western die toont hoe hebzucht leidde tot racistisch geweld tegen indianen én (arme) immigranten en hoe de overheid zich in de klassenstrijd aan de kant van de heersende klasse schaarde. Voor de filmindustrie was ‘de man die een studio deed kapseizen’ het perfecte alibi om komaf te maken met de auteurscinema en vol in te zetten op door vaklui ingeblikte blockbusters.
Heaven’s Gate is opnieuw een helletocht, een aaneenschakeling van ontgoochelingen en brutaliteiten, die ondanks de sombere toon ook aanstekelijk energie uitstraalt. Getuige de rolschaatsdansscène die in zijn vitaliteit symbool staat voor de promise van een energieke nieuwe wereld. In de openingsscène schiet Christopher Walken (door een opgehangen laken) een immigrant dood. “Ik hou van deze scène, zegt Cimino, “de immigrant doet wat hij moet om te overleven en Walken doet dat ook. Dat is de eigenheid van het Westen. Het is geen zaak van Goed vs Kwaad. De immigrant staat niet voor het goede en Walken niet voor het kwade. In de overlevingsstrijd wordt kwaad gecreëerd door de omstandigheden. Zo begint een boosaardige mentaliteit te circuleren. Ik hoopte toen dat het publiek dit zou begrijpen. Dat was teveel gevraagd. Ik verwachtte dat ze verbindingen zouden maken die maar weinig toeschouwers kunnen maken”.
HEAVEN’S GATE
1985: Year of the Dragon
Toen de notoire perfectionist Stanley Kubrick Year of the Dragon zag was hij verbaasd dat Cimino nièt in New York had gedraaid. Zo levensecht oogt de stad in deze genrefilm over de opkomst van de Chinese maffia. Centraal staat een grimmige Vietnamveteraan die als racistische fanaticus op kruistocht trekt tegen het gele gevaar en ontdekt dat men bij zo’n strijd steeds meer op zijn nemesis gaat lijken. Het tot in de details tastbaar maken van de leefwereld van zijn protagonisten is verbonden met Cimino’s gewoonte om niet enkel narratief relevante informatie over hen te verstrekken. Het zijn die ogenschijnlijk overbodige momenten die volgens Cimino voor vitaliteit en authenticiteit zorgen.
YEAR OF THE DRAGON
De protagonist staat symbool voor zijn land. Stanley White worstelt met zijn racistische demonen zoals Amerika klem zit tussen het idee van de melting pot en de realiteit van raciale spanningen, tussen de droom van een harmonieuze gemeenschap en de nachtmerrie van een verscheurd land. Net als John Ford is Cimino gefascineerd door de Amerikaanse mythe, alleen is Ford vooral geïnteresseerd in de mythe op het ogenblik van zijn creatie en Cimino op het ogenblik van zijn desintegratie. Daarbij is Cimino kritisch (over het ontkennen van de rol van de Chinezen in het ontwikkelen van Amerika aan) en heeft hij oog voor het feit dat die kritiek niet altijd goed valt. Zo laat hij White zeggen “de huidige Amerikaanse samenleving staat vijandig tegen elke vorm van reflectie en meditatie”, een verwijzing naar de soms genadeloze kritiek die hij te verduren kreeg.
“Wanneer je Heaven’s Gate eerst plaatst; gevolgd door The Deer Hunter en dan Year of the dragon heb je een zekere triptiek die peilt naar het beeld van Amerika” zegt Cimino, “Year of the Dragon toont ons Michael uit The Deer Hunter tien jaar later. Voor Stanley is Chinatown een ander slagveld, de herhaling van een conflict dat in zijn ogen nooit is opgelost”. Hij en Joey Tai zijn geen clichématige held en booswicht maar complexe, getormenteerde mensen. Ze zoeken uiteindelijk elkaar op. “Joey Tai had kunnen vluchten op de brug, zijn voorsprong was voldoende om te verdwijnen,” zegt Cimino over het filmeinde, “maar hij is zodanig op de proef gesteld door Stanley dat hij de confrontatie aangaat, hij weigert vernederd te worden door de permanente achtervolging. In de finale confrontatie overstijgen ze beiden zichzelf. Stanley stoot een bijna dierlijke klank uit wanneer hij begint te lopen, hij is niet meer bewust bezig. Ze zijn beiden in de greep van archaïsche krachten, ze zijn haast broers.”
YEAR OF THE DRAGON
1987: The Sicilian
Heaven’s Gate was een behoorlijke uppercut maar met zijn Mario Puzo-verfilming The Sicilian ging Cimino helemaal tegen het canvas. Producent Sidney Beckerman knipte driftig in de film en kelderde zijn imago. Opnieuw lagen Cimino’s inhoudelijke en stilistische keuzes aan de basis van de problemen. Het verhaal van de vogelvrij verklaarde Siciliaanse volksheld Salvatore Giuliano leek de producenten gesneden koek voor een realistische gangsterfilm maar Cimino koos voor een moderne Griekse mythe met een held die tegelijk een dromer en een martelaar is en de massa (boeren die verlangen naar eten en niet naar grond) die fungeert als antiek koor. Opnieuw benadrukt Cimino het belang van rituelen voor de harmonie van de gemeenschap. Na het huwelijksfeest (The Deer Hunter), het dansfeest (Heaven’s Gate) en de begrafenis (Year of the Dragon) is er een nieuwe trouwpartij. Ook thema’s zoals fataliteit, tragische vriendschap en het belang van outlaws. Met zijn larger than life figuren in een uitvergrote werkelijkheid is The Sicilian eerder schatplichtig aan het oeuvre van Visconti dan aan Francesco Rosi’s Salvatore Giuliano. Dit is een filmopera met epische grandeur.
THE SICILIAN
1990: Desperate Hours
“Valsheid is een grote zonde die Amerika vernietigt en ik ben een levend verwijt voor jullie want ik ben eerlijk” zegt gangster Michael Bosworth (Mickey Rourke) in de William Wyler-remake Desperate Hours. Met dit brutaal en melancholisch gijzelingsdrama illustreert Cimino dat Amerika zijn onschuld kwijt is en dat in de woorden van Thomas Wolfe “you can’t go home again”. Hij is geen nostalgicus die droomt van een afgesloten verleden maar een melancholische idealist die op zoek gaat naar de plaatsen waar het originele Amerika nog overleeft.
“Desperate Hours was een hele goede film voor men hem verminkt heeft,” stelt Cimino, “er zijn zoveel scènes en beelden die ontbreken, de producenten hebben al wat ik toegevoegd heb verwijderd. Het is de film die ik het liefst van al zou restaureren.” Zo diende de ondervragingsscène tussen een FBI-agente en Michaels advocate te verdwijnen “omdat de producenten er een lesbische liefdesscène in zagen. Ik heb de drie minuten durende scène thuis bewaard, de dag dat ik ze moest knippen was de triestigste van mijn leven. Het was alsof men met een steen mijn hart verbrijzelde; zo mooi was die scène”. Desperate Hours werd Cimino’s grootste commerciële flop na Heaven’s Gate.
DESPERATE HOURS
1996: Sunchaser
Desperate Hours verwijst naar het Nathan Brittles personage uit She Wore a Yellow Ribbon en in Sunchaser is Fords favoriete locatie, Monument Valley in Utah, nadrukkelijk aanwezig. Mét het bord ‘Welcome to the Navajo Nation’. De Ford fan (die de toevoeging Frances FORD Coppola ‘dwaas’ vond) droomt van de eenheid van She Wore a Yellow Ribbon maar is zich bewust van de puriteinse, racistische onderstromen van Seven Women. Op een ogenblik dat Amerika in crisis verkeert, gekwetst is (genocide van de indianen, Vietnam) en desintegreert droomt Cimino van een verenigd en mythisch Amerika. Dat maakt hem, samen met Clint Eastwood, tot een van de laatste grote idealisten van de Amerikaanse cinema. “Cinema maken is een nostalgie verzinnen voor een verleden dat nooit bestaan heeft” weet Cimino.
In de roadmovie Sunchaser spat de luchtbel waarin een rijke oncoloog leeft uit elkaar wanneer hij ontvoerd wordt door een ongeneeslijk zieke gevangene die op zoek gaat naar een magisch meer dat hem kan genezen. Het wordt een initiatietocht die de medicus confronteert met de grauwe werkelijkheid (armoede, geweld, werkloosheid) en met trauma’s (de euthanasiewens van zijn broer) uit zijn verleden. Maar als outlaw begint hij opnieuw te leven. Michael ruilt zijn rationele kijk op geneeskunde in voor Blue’s spirituele visie. Beiden gaan op in het landschap; Blue volgt een Indiaanse sjamaan om net voor zijn dood een moment van mystieke extase te beleven, Michael snelt naar het magische meer. Is het zijn geest? Droom of werkelijkheid? De herboren Michael verdampt, vervaagt. Sunchaser sluit niet enkel de met Thunderbolt and Lightfoot begonnen cirkel maar herhaalt de mantra van Heaven’s Gate: “What one loves about life are the things that fade”.
SUNCHASER
Michael heeft Conquering Horse nooit kunnen maken maar Sunchaser introduceert wèl de erfenis van de Native Americans. Daar waar ‘The West’ voor Michael synoniem is voor beproevingen, geweld, veroveringen en verloren illusies introduceert Blue vrede, extase en spirituele eenheid. Cimino reikt een alternatief aan over de Amerikaanse waanzin gestart door de immigranten. Daar waar Thunderbolt and Lightfoot nog vrijheid en vitaliteit associeerde met outlaws, loopt de zwerftocht in Sunchaser dramatisch af. Michael wordt geboeid afgevoerd in de eindbeelden, maar hij zoekt loutering bij zijn gezin en houvast bij de herinneringen aan de verdwenen romantische eenzaat Blue. Een vriend maar ook een state of mind die doet terugblikken om vooruit te kijken. De toekomst van Amerika loopt via zijn problematisch verleden.
IVO DE KOCK
YEAR OF THE DRAGON
MICHAEL CIMINO OP DVD & BLU-RAY:
THUNDERBOLT AND LIGHTFOOT; USA 1974; 90′; met Clint Eastwood, Jeff Bridges, George Kennedy; FILM: *** / EXTRA’S: 0; dis. MGM; THE DEER HUNTER; USA 1978; 183′; met Robert de Niro, Meryl Streep, John Cazale, John Savage, Christopher Walken; FILM: **** / EXTRA’S: ** (commentaar), dis. Universal; HEAVEN’S GATE; USA 1980; 216′; met Kris Kristofferson, Christopher Walken, Isabelle Huppert, John Hurt; FILM: **** / EXTRA’S: *** (interviews, documentaire); dis. Second Sight/MGM; YEAR OF THE DRAGON; USA 1985; 79′; met Mickey Rourke, John Lone, Ray Barry; FILM: **** / EXTRA’S: **** (introductie, interview, boek), dis. Carlotta; THE SICILIAN; USA 1987, 115′; met Christophe Lambert, Terence Stamp, Joss Ackland, Barbara Sukowa; FILM: *** / EXTRA’S: 0 (fotogalerij, trailer); dis. Universal; DESPERATE HOURS; USA 1990; 105′; met Mickey Rourke, Athony Hopkins; FILM: *** / EXTRA’S: * (introductie); dis. Carlotta; SUNCHASER; USA 1996; 122′; met Woody Harrelson, John Seda, Ann Bancroft; FILM: **** / EXTRA’S: 0; dis. Seven7/Warner..
HEAVEN’S GATE